Truy xuất nguồn gốc thực phẩm – Giải pháp nâng cao chất lượng sản phẩm và uy tín quốc gia

Cảnh báo từ những vụ thực phẩm bẩn và yêu cầu cấp thiết

Thời gian gần đây, hàng loạt vụ việc liên quan đến thực phẩm bẩn liên tiếp bị phát hiện, gây phẫn nộ trong dư luận. Có thể kể đến đường dây sản xuất gần 600 loại sữa bột giả, vụ kẹo Kera chứa hàm lượng chất làm thuốc xổ cao nhưng lại không đạt hàm lượng chất xơ như công bố; hay việc một số cơ sở sản xuất dầu ăn cho người từ nguyên liệu vốn chỉ dùng trong chăn nuôi. Không ít trường hợp heo nhiễm dịch tả bị “hô biến” thành heo sạch, rau không rõ nguồn gốc được đưa vào bếp ăn trường học, đe dọa trực tiếp đến sức khỏe hàng nghìn người.

Không chỉ thực phẩm, phân bón giả, kém chất lượng cũng đang “ăn sâu” vào ngành nông nghiệp. Tại Hòa Bình cũ (nay là tỉnh Phú Thọ), gần 250.000 tấn phân bón giả bị thu giữ. Ở Đồng Nai, hàng trăm tấn phân bón cùng hàng vạn bao bì giả mạo bị phát hiện. Nhiều nông dân phản ánh mua phải phân bón hữu cơ, phân bón nhập khẩu nhưng không hiệu quả, khiến cây trồng héo úa, giảm năng suất. Tình trạng này không chỉ gây thiệt hại kinh tế mà còn tiềm ẩn nguy cơ tồn dư hóa chất, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.

Những vụ việc này không chỉ gây hoang mang người tiêu dùng mà còn làm lộ rõ những lỗ hổng lớn trong công tác quản lý an toàn thực phẩm và vật tư đầu vào nông nghiệp: thiếu truy xuất nguồn gốc, kiểm soát yếu, xử phạt chưa đủ mạnh, thông tin tới người tiêu dùng không rõ ràng, đặc biệt là các sản phẩm động vật và vật tư nông nghiệp như phân bón, thuốc bảo vệ thực vật.

Tất cả các vụ việc này cho thấy rõ một thực tế việc minh bạch thông tin sản xuất – nguồn gốc – chất lượng là yêu cầu sống còn. Truy xuất nguồn gốc thực phẩm không chỉ là biện pháp phòng vệ cho người tiêu dùng, mà còn là phương tiện để bóc tách trách nhiệm, làm giảm gian lận, hàng giả, phòng ngừa chất độc hại từ khâu vật tư đầu vào đến món thức ăn trên bàn ăn.

Truy xuất nguồn gốc sản phẩm chính là yêu cầu bắt buộc để bảo vệ người tiêu dùng. Ảnh minh họa

Trước hàng loạt vụ thực phẩm bẩn gây phẫn nộ, Thủ tướng đã ký Công điện 150/CĐ-TTg (29/8/2025) yêu cầu tăng cường truy xuất nguồn gốc, đảm bảo chất lượng và uy tín nông, lâm, thủy sản xuất khẩu. Đây được coi là nhiệm vụ trọng tâm để giữ vững niềm tin của người tiêu dùng và uy tín hàng Việt.

Song song, Bộ Công Thương triển khai Đề án “Áp dụng và quản lý hệ thống truy xuất nguồn gốc sản phẩm, hàng hóa” theo Quyết định 1978/QĐ-BCT (2020), xây dựng cơ sở dữ liệu truy xuất cho sản phẩm ngành công thương và kết nối Cổng truy xuất quốc gia.

Bộ Y tế cũng ban hành Thông tư 25/2019/TT-BYT, quy định cơ sở sản xuất, kinh doanh thực phẩm phải ghi nhận và cung cấp thông tin “một bước trước – một bước sau” để nhanh chóng khoanh vùng khi có sự cố an toàn thực phẩm.

Truy xuất nguồn gốc phải là nguyên tắc bắt buộc

Ông Bùi Bá Chính, Quyền Giám đốc Trung tâm Mã số – Mã vạch Quốc gia thuộc Ủy ban Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng Quốc gia, Bộ Khoa học và Công nghệ nhận định: “Truy xuất nguồn gốc phải là nguyên tắc bắt buộc. Người sản xuất muốn đưa sản phẩm ra thị trường phải chứng minh được chuỗi sản xuất từ trồng trọt, chăn nuôi, chế biến đến phân phối nếu không đạt chuẩn thì phải tiêu hủy”.

Ở Nhật Bản một trong những quốc gia có tuổi thọ cao nhất thế giới kiểm soát chặt nguồn gốc thực phẩm được xem là “chìa khóa vàng” để đảm bảo chất lượng nội địa. Hệ thống định danh từng bước trong chuỗi cung ứng giúp người tiêu dùng có thể tra cứu thông tin ngược dòng từ sản phẩm đến nơi sản xuất. Từ thịt bò, rau củ, đến thủy sản, Nhật Bản đều áp dụng truy xuất nguồn gốc toàn diện theo Luật An toàn Thực phẩm và Đạo luật Truy xuất Thịt bò.

Ở Việt Nam, khung pháp lý đã có Luật An toàn thực phẩm 2010. Theo đó truy xuất nguồn gốc là việc truy tìm thông tin về lịch sử sản xuất, chế biến, vận chuyển và phân phối thực phẩm. Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn ban hành Thông tư 17/2021/TT-BNNPTNT quy định thiết lập và vận hành hệ thống truy xuất nguồn gốc đối với sản phẩm nông lâm thủy sản; Bộ Y tế có Thông tư 25/2019/TT-BYT với sản phẩm thuộc quản lý.

Theo Thông tư 17/2021/TT-BNNPTNT, hệ thống truy xuất nguồn gốc phải dựa trên nguyên tắc “một bước trước – một bước sau”, đảm bảo khả năng nhận diện và truy tìm sản phẩm từ mỗi công đoạn trong chuỗi, với nội dung mã hóa, ghi chép dữ liệu, lưu trữ hồ sơ, phân công trách nhiệm cụ thể.

Truy xuất nguồn gốc là khả năng truy tìm sản phẩm từ đơn vị sản xuất đến người tiêu dùng bằng cách ghi lại thông tin mỗi bước trên chuỗi cung ứng. Các công nghệ thường được áp dụng gồm QR code, mã vạch, RFID, NFC, blockchain, hệ thống nhật ký điện tử, IoT. Ví dụ, công nghệ QR code kết hợp đám mây giúp lưu trữ mã định danh và thông tin sản xuất vĩnh viễn để truy xuất sau này.

Hệ thống truy xuất nguồn gốc giúp người tiêu dùng biết rõ chuỗi sản phẩm, loại bỏ hàng giả, tăng minh bạch. Nó giúp doanh nghiệp xây dựng uy tín, thuận lợi xuất khẩu quốc tế. Nhu cầu minh bạch về chất lượng, an toàn thực phẩm là động lực lớn để chuỗi cung ứng chấp nhận hệ thống truy xuất.

Mặc dù có khung pháp lý, triển khai thực tế còn nhiều khó khăn. Dữ liệu phân tán, chưa thống nhất mã định danh quốc gia, hệ thống chưa liên thông giữa bộ ngành, doanh nghiệp chưa bắt buộc tuân theo, người tiêu dùng thiếu công cụ xác thực, cơ quan quản lý vẫn xử lý thủ công.

Ông Bùi Bá Chính cho biết thêm, Cổng thông tin truy xuất nguồn gốc sản phẩm hàng hóa quốc gia đã vận hành chính thức, song thách thức lớn là làm sao liên thông dữ liệu ngành và vùng miền. Một điểm yếu khác là nhiều doanh nghiệp nhỏ lẻ chưa sẵn sàng chi phí, công nghệ, nhân lực để thực hiện truy xuất chuẩn; dữ liệu không đồng bộ khiến truy xuất đôi khi chỉ mang tính hình thức, không tạo chuỗi hoàn chỉnh.

Để truy xuất nguồn gốc thực phẩm phát huy hiệu quả, Nhà nước cần hỗ trợ hộ nông dân nhỏ lẻ, giảm chi phí, đơn giản thủ tục; thúc đẩy liên thông dữ liệu ngành, vùng; áp dụng công nghệ hiện đại (blockchain, AI, IoT) từ gốc đến ngọn chuỗi.

Đối với doanh nghiệp, ngoài đầu tư công nghệ, quản lý nghiêm túc chất lượng, chống “mác giả”, cần phối hợp cơ quan kiểm định độc lập xác nhận uy tín thực phẩm. Cơ quan quản lý phải phân rõ trách nhiệm từng bộ ngành để không xảy ra tình trạng “một đĩa thức ăn nhiều cơ quan quản lý mà không ai chịu trách nhiệm”. Việc sử dụng hóa chất nguy hại trong sản xuất thực phẩm cần bị xem là “tội ác” đối với sức khỏe dân tộc, phải xử phạt hình sự thay vì phạt hành chính.

Để các sản phẩm hàng hóa của Việt Nam giữ vững được vị thế và phát triển thêm các thị trường mới, việc thực hiện truy xuất nguồn gốc có vai trò rất quan trọng. Vì vậy, song song với việc vận hành, công tác tuyên truyền, đào tạo về truy xuất nguồn gốc tiếp tục được đẩy mạnh, giúp doanh nghiệp, địa phương hiểu rõ lợi ích và phương thức triển khai truy xuất nguồn gốc một cách hiệu quả.

An Dương (T/h)