Công nghệ số thúc đẩy năng suất: Bài toán đặt ra cho đào tạo và an sinh

Con người là trung tâm của đổi mới sáng tạo

Hiện nay, nhiều doanh nghiệp đang đẩy mạnh tự động hóa và ứng dụng trí tuệ nhân tạo để tăng năng suất. Tuy nhiên, thực tế cho thấy cũng bởi hướng đi này mà không ít lao động phổ thông bị thay thế, thậm chí mất việc.

Đại diện Viện Công nghệ số và Chuyển đổi số quốc gia, cho biết, Bộ KH&CN nhìn nhận rằng tự động hóa và trí tuệ nhân tạo (AI) là xu thế tất yếu trong tiến trình chuyển đổi số và nâng cao năng suất quốc gia. Việc ứng dụng các công nghệ mới không chỉ giúp doanh nghiệp tăng hiệu quả, giảm chi phí, mà còn góp phần thúc đẩy đổi mới sáng tạo, hình thành những ngành nghề và mô hình sản xuất hiện đại - nền tảng cho tăng trưởng kinh tế bền vững.

Tuy nhiên, Bộ cũng thừa nhận thẳng thắn rằng công nghệ có tác động hai chiều tới thị trường lao động. Một mặt, các lĩnh vực mới như dữ liệu, kỹ thuật số, tự động hóa, an ninh mạng đang tạo ra nhu cầu lớn về nhân lực chất lượng cao, thúc đẩy chuyển dịch cơ cấu lao động theo hướng kỹ năng cao và năng suất cao. Đây là cơ hội để người lao động Việt Nam tiếp cận việc làm chất lượng tốt hơn, thu nhập cao hơn.

Mặt khác, một bộ phận lao động phổ thông, đặc biệt trong các ngành dệt may, da giày, lắp ráp điện tử, kho vận, có nguy cơ thực sự bị thay thế bởi máy móc và robot. Đây là thách thức lớn, gây sức ép không nhỏ lên hệ thống đào tạo, chính sách việc làm và an sinh xã hội nếu chúng ta không có giải pháp kịp thời và hiệu quả.

Bộ KH&CN xác định con người là trung tâm của quá trình đổi mới sáng tạo.

Trước thực tế đó, Bộ KH&CN xác định con người là trung tâm của quá trình đổi mới sáng tạo và đang tích cực triển khai các giải pháp đồng bộ:

Thứ nhất, phối hợp chặt chẽ với các cơ quan quản lý nhà nước về lao động và giáo dục để thúc đẩy các chương trình đào tạo lại, nâng cao kỹ năng số và kỹ năng làm việc với AI cho người lao động, đặc biệt là lao động phổ thông đang bị ảnh hưởng.

Thứ hai, khuyến khích doanh nghiệp áp dụng mô hình "Công nghệ vì con người" - trong đó AI được sử dụng để hỗ trợ, tăng cường năng lực của người lao động thay vì đơn thuần thay thế họ. “Chúng tôi đang thúc đẩy các doanh nghiệp đầu tư vào đào tạo nội bộ để nhân viên chuyển đổi sang các công việc mới”, đại diện Viện Công nghệ số và Chuyển đổi số quốc gia nói.

Thứ ba, phát triển hệ sinh thái đổi mới sáng tạo địa phương, tạo cơ hội việc làm mới trong các lĩnh vực công nghệ, khởi nghiệp đổi mới, đồng thời xây dựng chính sách an sinh thích ứng để hỗ trợ người lao động trong giai đoạn chuyển tiếp.

Bảo đảm không ai bị bỏ lại phía sau

Liên quan đến những chính sách giúp doanh nghiệp gắn đổi mới công nghệ với đào tạo lại nhân lực, bảo đảm người lao động không bị ảnh hưởng bởi tự động hóa, đại diện Cục Đổi mới sáng tạo cho biết, cần nhìn nhận rõ, tác động của CMCN 4.0 là không thể tránh khỏi, nhiều việc làm sẽ biến mất (những việc làm có tính chất lặp đi lặp lại cao), đồng thời nhiều ngành nghề, việc làm mới xuất hiện và đòi hỏi nguồn nhân lực các năng lực, kĩ năng mới.

Về tầm nhìn, Chiến lược phát triển khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đến năm 2030 đã nêu rõ quan điểm chủ động, tích cực tiếp cận và khai thác triệt để những cơ hội và thành tựu của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đồng thời đặt ra các mục tiêu như: tỷ lệ doanh nghiệp có hoạt động đổi mới sáng tạo đạt 40% trong tổng số doanh nghiệp; đến năm 2025, nhân lực nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ (quy đổi toàn thời gian) đạt 10 người trên một vạn dân, đến năm 2030 đạt 12 người trên một vạn dân; trong đó chú trọng phát triển nhân lực trong khu vực doanh nghiệp.

Bộ KH&CN khẳng định công nghệ phải phục vụ con người, chứ không phải thay thế con người.

Về chính sách cụ thể, ngày 27/6/2025, Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đã được ban hành; ngày 14/10/2025, 06 Nghị định hướng dẫn Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo đã được ban hành, trong đó có một số chính sách cụ thể liên quan tới việc gắn đổi mới công nghệ và đào tạo nhân lực, như:

Hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới, làm chủ và sáng tạo công nghệ; gắn kết chặt chẽ giữa nghiên cứu, đào tạo và ứng dụng, phát huy tiềm năng nội sinh kết hợp với tiếp thu có chọn lọc các thành tựu khoa học, công nghệ tiên tiến (Điểm e khoản 2 Điều 6 Luật Khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo);

Khi doanh nghiệp thực hiện các nhiệm vụ KH,CN&ĐMST được hỗ trợ kinh phí nhà nước cho các nội dung chi đào tạo, bồi dưỡng ở trong nước và ngoài nước về chuyển giao bí quyết công nghệ, tiếp nhận, vận hành và làm chủ công nghệ, năng suất, chất lượng, sở hữu trí tuệ; quản lý công nghệ, quản trị công nghệ và cập nhật công nghệ mới (Nghị định số 268/2025/NĐ-CP và Nghị định số 265/2025/NĐ-CP);

Chi hỗ trợ hoạt động phát triển hệ thống đổi mới sáng tạo, hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo, thúc đẩy văn hóa đổi mới sáng tạo, khởi nghiệp sáng tạo, trong đó có các nội dung chi cho đào tạo, chi nâng cao năng lực; thuê chuyên gia trong nước, quốc tế (Nghị định số 268/2025/NĐ-CP và Nghị định số 265/2025/NĐ-CP);

Quy định việc đào tạo, bồi dưỡng nhân lực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo (Điều 38 Nghị định số 263/2025/NĐ-CP), bao gồm kế hoạch đào tạo, bồi dưỡng và tổ chức hoạt động đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo (Nghị định số 263/2025/NĐ-CP);...

Tóm lại, việc gắn đổi mới công nghệ với đào tạo lại nhân lực đã được thể hiện đồng bộ và xuyên suốt, thông qua các chính sách như tài trợ nhiệm vụ đổi mới sáng tạo, hỗ trợ phát triển hệ thống đổi mới sáng tạo, hệ sinh thái khởi nghiệp sáng tạo, chính sách khấu trừ thuế đối với các khoản chi cho đổi mới sáng tạo của doanh nghiệp;...

Tuy nhiên, để đảm bảo người lao động không bị ảnh hưởng bởi tự động hóa cũng như các công nghệ mới của cách mạng công nghiệp lần thứ tư, chúng ta cần một chiến lược phát triển nguồn nhân lực đồng bộ và dài hạn với sự tham gia của các bộ, ngành, địa phương. Bộ KH&CN luôn sẵn sàng phối hợp và chủ động tham gia với các bộ, ngành, cơ quan liên quan trong quá trình này.

Đồng thời, Bộ KH&CN khẳng định, quan điểm nhất quán của Bộ là: Công nghệ phải phục vụ con người, chứ không phải thay thế con người. Bộ cam kết hướng tới phát triển bao trùm và bền vững, không để ai bị bỏ lại phía sau trong kỷ nguyên số.

Thanh Tùng