Đổi mới sáng tạo giúp các quốc gia đang phát triển vượt qua bẫy thu nhập trung bình

Theo cập nhật năm 2023 của Ngân hàng Thế giới, các quốc gia có thu nhập trung bình được phân thành hai nhóm: nhóm thu nhập trung bình thấp với thu nhập bình quân từ 1.136 đến 4.465 USD/người/năm và nhóm thu nhập trung bình cao với mức 4.466 đến 13.845 USD/người/năm. Khi vượt qua ngưỡng 13.845 USD, quốc gia sẽ được xếp vào nhóm có thu nhập cao. Tuy nhiên, rất nhiều quốc gia sau khi thoát nghèo vẫn “mắc kẹt” ở thu nhập trung bình hàng chục năm mà không thể tiến lên cấp độ cao hơn - tình trạng được gọi là “bẫy thu nhập trung bình”.

Nghiên cứu với 124 nền kinh tế giai đoạn 1950 - 2010 chỉ ra, nếu một quốc gia duy trì thu nhập trung bình thấp trên 28 năm hoặc thu nhập trung bình cao trên 14 năm, quốc gia đó gần như đã rơi vào bẫy, rất khó thoát ra để gia nhập nhóm thu nhập cao. Thực tế này đặt ra thách thức lớn về năng lực sáng tạo, năng suất lao động và cải thiện chất lượng sản phẩm - những nhân tố quyết định cho bước ngoặt phát triển.

Tại Lễ hưởng ứng Ngày Sáng tạo và Đổi mới sáng tạo thế giới năm 2025, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định: “Các nghiên cứu quốc tế đã chỉ ra, đổi mới sáng tạo chính là chìa khóa để các quốc gia đang phát triển vượt qua bẫy thu nhập trung bình. Đây là cửa ngách mang tính chiến lược giúp rút ngắn khoảng cách phát triển, tối ưu nguồn lực hạn chế và tạo ra giá trị thực tiễn từ những gì sẵn có.”

Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng.

Bộ trưởng nhấn mạnh cần xây dựng một hệ sinh thái sáng tạo, trong đó: doanh nghiệp được khuyến khích cải tiến sản phẩm phù hợp nhu cầu thị trường nội địa; người dân thoải mái sáng tạo với điều kiện thực tiễn; nhà nước kiến tạo môi trường, thể chế và động lực để sáng tạo không bị cản trở mà được khơi thông, lan tỏa.

Yếu tố trọng tâm của hệ sinh thái này là văn hóa sáng tạo, văn hóa không ngừng học hỏi, dám thử nghiệm, liên tục cải tiến và thích ứng. Đổi mới có thể bắt đầu từ cải tiến nhỏ, thiết thực trong đời sống hàng ngày. Phần Lan, “quốc gia đổi mới thầm lặng”, là minh chứng điển hình: 5 triệu người liên tục cải tiến vi mô còn giá trị hơn phát minh từ hàng trăm nhà khoa học. Tương tự, những cải tiến nhỏ từ 100 triệu người Việt sẽ tạo ra sức mạnh không thua kém.

Không chỉ dừng ở khuyến khích sáng tạo đơn lẻ, Bộ Khoa học và Công nghệ đang xây dựng đề án Quốc gia khởi nghiệp nhằm nhân rộng tinh thần sáng tạo toàn dân, biến nó thành lối sống, phong cách của mọi cá nhân và tổ chức. “Làm chủ công nghệ lõi còn khó với chúng ta, nhưng ứng dụng sáng tạo công nghệ lõi để giải quyết bài toán Việt Nam lại hoàn toàn khả thi”, Bộ trưởng khẳng định.

Để mọi ý tưởng nhanh chóng hiện thực hóa, chuyển đổi số toàn diện là bắt buộc. Số hóa thế giới thực, đưa mọi hoạt động lên môi trường số phi vật lý, phi khoảng cách và phi tiếp xúc sẽ là “môi trường lý tưởng” cho sáng tạo phát triển. Người Việt từng phát huy tiềm năng mạnh mẽ khi biến các phong trào thành “toàn dân”, từ kháng chiến đến đổi mới kinh tế và giờ đây là chuyển đổi số. Sức mạnh văn hóa – xã hội này phải được xem như trụ cột trong chiến lược phát triển sáng tạo quốc gia.

Các chuyên gia ước tính đổi mới sáng tạo có thể đóng góp tới 95% năng lực cạnh tranh nền kinh tế. Ông Võ Xuân Hoài - Phó Giám đốc Trung tâm Đổi mới sáng tạo Quốc gia (NIC), cho biết: “Đổi mới sáng tạo còn có thể đóng góp 91% cho phát triển kinh tế xanh và 87% cho gia tăng giá trị xã hội. Tác động sẽ ngày càng sâu rộng trong 10 năm tới, đặc biệt tại các lĩnh vực giao tiếp, chăm sóc sức khỏe, thị trường lao động và môi trường sống. Đây chính là động lực nền tảng giúp Việt Nam vượt qua thách thức, tận dụng cơ hội và vươn lên trong kỷ nguyên số.”

Minh chứng từ Hàn Quốc và Đài Loan (Trung Quốc) cho thấy, chiến lược đầu tư trọng điểm vào công nghệ và đổi mới sáng tạo, sản xuất và xuất khẩu công nghệ cao là nhân tố quyết định cho sự tăng trưởng thần kỳ. Trong nước, NIC đang triển khai xây dựng các trung tâm sáng tạo theo chuẩn quốc tế. Những mô hình như Adlershof (Đức) với hơn 1.000 startup và doanh thu 3 tỷ USD mỗi năm, Brainport Eindhoven (Hà Lan) đóng góp 2% tài sản sở hữu trí tuệ toàn cầu hay Zhongguancun (Trung Quốc) với 70 kỳ lân và hơn 1,3 triệu việc làm đều cho thấy tiềm năng to lớn của hệ sinh thái.

Để duy trì phát triển bền vững, nguồn nhân lực chất lượng cao là then chốt. Việt Nam cần mở rộng mạng lưới chuyên gia STEM, tăng cường kết nối giữa đại học, viện nghiên cứu và doanh nghiệp, đồng thời xây dựng phòng thí nghiệm thực tế phục vụ đào tạo và chuyển giao công nghệ. NIC cũng đang hỗ trợ doanh nghiệp tháo gỡ rào cản, chia sẻ cơ sở vật chất chung và phát triển mô hình ươm tạo startup.

Từ góc độ doanh nghiệp, ông Nguyễn Trung Kiên, Tổng Giám đốc Tập đoàn CNCTech, khẳng định: “Đổi mới sáng tạo không chỉ là chiến lược sống còn mà còn là động lực tăng trưởng dài hạn. CNCTech đang đẩy nhanh ứng dụng công nghệ mới trong sản xuất, cải tiến vận hành và đào tạo nhân lực công nghệ cao thông qua hợp tác với đại học và viện nghiên cứu. Chúng tôi còn xây dựng nền tảng hỗ trợ startup sản xuất tiên tiến, giúp họ thử nghiệm sản phẩm, mở rộng quy mô và tiếp cận đối tác chiến lược.”

Tại Tọa đàm “Việt Nam thịnh vượng trong kỷ nguyên mới” ngày 15/4/2025, GS Lâm Nghị Phu - chuyên gia kinh tế, Viện trưởng Viện Kinh tế học Cấu trúc mới, Đại học Bắc Kinh (Trung Quốc) nhấn mạnh: “Bẫy thu nhập trung bình không phải định mệnh. Nếu Nhà nước có chiến lược và chính sách phát triển công nghiệp hiệu quả, đúng tầm nhìn và dài hạn, GDP bình quân đầu người Việt Nam hoàn toàn có thể tiệm cận mức thu nhập cao vào năm 2045".

Theo GS Lâm Nghị Phu, thể chế thị trường cần vận hành tốt với cạnh tranh lành mạnh, đi đôi cùng vai trò kiến tạo, điều phối của Nhà nước. Những quốc gia chuyển đổi tiến bộ dựa trên thực tiễn đã thành công hơn liệu pháp sốc. Trung Quốc sau 45 năm cải cách và Việt Nam từ bao vây cấm vận đến nay đều là minh chứng sinh động.

Như vậy, xây dựng văn hóa đổi mới sáng tạo toàn dân, huy động sức mạnh xã hội và định hướng chiến lược đúng đắn là điều kiện tiên quyết để Việt Nam phá vỡ “bẫy” thu nhập trung bình, tiến thẳng lên nhóm các quốc gia thu nhập cao. Một khung lý thuyết phát triển kinh tế mới, dựa trên văn hóa và sáng tạo, đang rất cần thiết trong hành trình chinh phục tương lai.

Duy Trinh