Từ ‘rủi ro’ đến ‘trách nhiệm’: Nghị định 265 đặt nền tảng cho văn hóa nghiên cứu minh bạch

Ngày 17/10/2025, Chính phủ ban hành Nghị định số 265/2025/NĐ-CP, quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (KH,CN & ĐMST) về tài chính và đầu tư trong lĩnh vực KH,CN & ĐMST. Nghị định được xem là văn bản trọng tâm nhằm hoàn thiện cơ chế tài chính, phân bổ nguồn lực ngân sách, khuyến khích đầu tư và tạo động lực phát triển hệ thống đổi mới sáng tạo quốc gia.

Một trong những điểm đáng chú ý, tại điều 25, Nghị định 265 là vấn đề xử lý các rủi ro về tài chính trong nhiệm vụ khoa học công nghệ. Trong đó có nhắc đến hình thức xử lý rủi ro bao gồm: Miễn, giảm, giãn thời gian hoàn trả, khoanh nợ, xoá nợ (trong trường hợp phá sản), không thu hồi tạm ứng còn lại, không phạt vi phạm, không tính lãi chậm nộp. Câu hỏi đặt ra là với những chính sách ưu đãi này, làm thế nào để ngăn tình trạng vay nghiên cứu tràn lan sau đó tuyên bố phá sản?

Thông tin về vấn đề trên, đại diện Quỹ Phát triển KH&CN quốc gia khẳng định, chính sách xử lý rủi ro trong Nghị định 265 không phải là “khoan dung tài chính” mà là cơ chế bảo vệ nghiên cứu có trách nhiệm, nhằm chấp nhận rủi ro khách quan trong hoạt động khoa học - nơi thất bại đôi khi là một phần của sáng tạo. Tuy nhiên, việc “chấp nhận rủi ro” này được kiểm soát rất chặt chẽ, gắn với các cơ chế phòng ngừa từ đầu - quản lý rủi ro trong quá trình thực hiện - chấp nhận rủi ro có kiểm soát - hậu kiểm sau khi kết thúc nhiệm vụ, cụ thể như sau:

Nghị định 265 đặt nền tảng cho văn hóa nghiên cứu minh bạch và có trách nhiệm. (Ảnh minh họa)

Phòng ngừa rủi ro từ khâu đầu vào

Ngay từ giai đoạn đầu, Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia thực hiện kiểm soát chặt chẽ quy trình đề xuất và tuyển chọn nhiệm vụ, bảo đảm nguồn lực ngân sách Nhà nước chỉ được phân bổ cho các tổ chức, cá nhân có năng lực thực chất và uy tín trong nghiên cứu khoa học. Theo đó, các nhiệm vụ chỉ được xem xét khi tổ chức, cá nhân đăng ký chủ trì đáp ứng đầy đủ điều kiện pháp lý, năng lực tài chính, năng lực chuyên môn và cơ sở vật chất phục vụ nghiên cứu; đồng thời hồ sơ phải có luận chứng khoa học rõ ràng, phương án quản lý rủi ro cụ thể và dự kiến hiệu quả đầu ra, hiệu quả tác động sau khi kết thúc nhiệm vụ (trong 2-5 năm).

Việc đánh giá, tuyển chọn nhiệm vụ được tiến hành bởi Hội đồng khoa học, chuyên gia phản biện, chuyên gia tư vấn độc lập được mời từ Cơ sở dữ liệu chuyên gia của Quỹ bao gồm các nhà khoa học, nhà quản quản lý uy tín trong nước, nhà khoa học Việt Nam ở nước ngoài và chuyên gia quốc tế.

Quá trình đánh giá được tiến hành trực tuyến theo quy trình kín bao gồm nhận xét, đánh giá độc lập của chuyên gia phản biện và bỏ phiếu kín của Hội đồng khoa học, nhằm bảo đảm tính khách quan, minh bạch, tránh xung đột lợi ích, qua đó lựa chọn đúng đối tượng có năng lực, đáp ứng yêu cầu chuyên môn của nhiệm vụ.

Phòng ngừa rủi ro thông qua giám sát số hóa và cảnh báo sớm

Trong quá trình tổ chức thực hiện nhiệm vụ KH,CN & ĐMST, mặc dù Quỹ không can thiệp trực tiếp vào quy trình nghiên cứu, song vẫn thực hiện giám sát, theo dõi tiến độ và kết quả thực hiện nhiệm vụ thông qua nền tảng số quản lý nhiệm vụ của Quỹ, bảo đảm việc quản lý được thực hiện thường xuyên, liên tục và dựa trên dữ liệu thực tế.

Quỹ xây dựng và áp dụng Bộ chỉ số rủi ro nhằm phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường liên quan đến tiến độ thực hiện, chất lượng sản phẩm, giải ngân kinh phí, để sàng lọc các nhiệm vụ có nguy cơ thất bại, gian lận, chậm tiến độ.

Trường hợp hệ thống giám sát hoặc các chỉ số rủi ro cho thấy nguy cơ tiềm ẩn ảnh hưởng đến kết quả, hiệu quả hoặc tính minh bạch của nhiệm vụ, Quỹ kích hoạt cơ chế kiểm tra đột xuất hoặc tổ chức hậu kiểm chuyên đề, kịp thời đánh giá, xác minh nguyên nhân và áp dụng các biện pháp xử lý cần thiết để phòng ngừa thiệt hại, bảo đảm nhiệm vụ được thực hiện đúng mục tiêu, tiến độ và quy định hiện hành.

Kiểm soát rủi ro qua kết quả đầu ra và hậu kiểm trách nhiệm

Tất cả các nhiệm vụ KH,CN & ĐMST do Quỹ tài trợ hoặc hỗ trợ được đánh giá và giải ngân theo nguyên tắc “giải ngân theo kết quả đạt được”; Quỹ chỉ thanh toán phần kinh phí tương ứng với khối lượng sản phẩm, kết quả nghiên cứu đã được xác nhận đạt yêu cầu theo hợp đồng và biên bản đánh giá kết quả.

Sau khi đánh giá kết quả, Quỹ tiếp tục tổ chức đánh giá hiệu quả đầu ra và tác động của kết quả nghiên cứu trong thời gian từ 02 đến 05 năm, nhằm bảo đảm kết quả được ứng dụng, chuyển giao vào thực tiễn hoặc có giá trị tri thức thực tế, đóng góp cho phát triển khoa học và công nghệ quốc gia.

Trường hợp nhiệm vụ không đạt mục tiêu hoặc kết quả không đáp ứng yêu cầu, Quỹ xác định nguyên nhân rủi ro để xử lý phù hợp: Nếu rủi ro thuộc loại rủi ro được chấp nhận, Quỹ thực hiện các biện pháp xử lý rủi ro quy định tại Điều 25 Nghị định số 265/2025/NĐ-CP ngày 14/10/2025.

Nếu vi phạm nghĩa vụ, chậm tiến độ hoặc sử dụng sai kinh phí do lỗi chủ quan, Quỹ thu hồi kinh phí, tạm dừng tài trợ và đưa tổ chức, cá nhân vi phạm vào danh sách cảnh báo tín nhiệm nghiên cứu để hạn chế tham gia các chương trình tài trợ, hỗ trợ trong thời hạn theo quy định.

Phối hợp giám sát và chia sẻ thông tin rủi ro

Quỹ xây dựng hệ thống giám sát cộng đồng khoa học thông qua công khai danh mục nhiệm vụ, tiến độ thực hiện và kết quả nghiên cứu trên Cổng thông tin điện tử của Quỹ, góp phần tăng cường tính minh bạch, trách nhiệm giải trình và giám sát xã hội đối với việc sử dụng ngân sách nhà nước cho nghiên cứu khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo.

Hướng tới văn hóa nghiên cứu có trách nhiệm

Bên cạnh kiểm soát hành chính – tài chính, Quỹ chú trọng xây dựng văn hóa nghiên cứu liêm chính, trung thực và trách nhiệm hướng tới môi trường khoa học minh bạch, tin cậy và hiệu quả.

Việc triển khai cơ chế quản lý theo hướng thông thoáng, minh bạch và dựa trên niềm tin khoa học được gắn liền với yêu cầu nâng cao ý thức trách nhiệm, trung thực học thuật và đạo đức nghề nghiệp của nhà khoa học, bảo đảm tự do nghiên cứu đi đôi với trách nhiệm giải trình và hiệu quả sử dụng nguồn lực nhà nước.

Quỹ Phát triển KH&CNQuốc gia chuyển từ cơ chế “kiểm soát trước” sang cơ chế “quản lý theo rủi ro và hậu kiểm trách nhiệm”, kết hợp các công cụ pháp lý, tài chính và đạo đức nghiên cứu nhằm phòng ngừa, phát hiện và xử lý kịp thời rủi ro, bảo đảm hoạt động tài trợ minh bạch, an toàn và hiệu quả, đồng thời tạo môi trường thuận lợi cho đổi mới sáng tạo có trách nhiệm.

Thanh Tùng