ISO 14075: Nền tảng mới về đánh giá vòng đời xã hội trong quản lý môi trường

Đánh giá vòng đời xã hội (Social Life Cycle Assessment - S-LCA) ngày càng trở thành công cụ quan trọng trong việc đo lường tác động xã hội của sản phẩm và dịch vụ. Tuy nhiên, công cụ này vẫn chỉ nằm ở phần lý thuyết, việc xây dựng khung tiêu chuẩn chung ISO góp phần thúc đẩy phát triển cả về nghiên cứu lẫn ứng dụng thực tiễn.

Sự ra đời của tiêu chuẩn ISO 14075

Trong hơn hai thập kỷ, S-LCA được xây dựng và phát triển dựa trên nỗ lực của các nhà khoa học và tổ chức quốc tế. Từ công trình khởi đầu của các nhà nghiên cứu Klöpffer, Dreyer, Weidema và Jørgensen, cho đến Hướng dẫn UNEP/SETAC năm 2009 và bản cập nhật 2020, phương pháp này dần khẳng định vai trò trong đánh giá bền vững. Tuy vậy, việc thiếu chuẩn mực chính thức đã khiến các nghiên cứu khó so sánh, khó mở rộng và ít được doanh nghiệp ứng dụng đồng bộ.

Trước nhu cầu đó, ISO/TC 207/SC 5 đã thành lập Nhóm công tác WG15 để soạn thảo một tiêu chuẩn quốc tế. Sau ba năm với sự tham gia của 41 chuyên gia đến từ nhiều quốc gia cùng hàng trăm ý kiến phản hồi, ISO 14075 chính thức ra mắt. Đây là tiêu chuẩn đầu tiên dành riêng cho S-LCA, đặt nền tảng tương tự như những gì ISO 14040 và ISO 14044 từng làm đối với LCA môi trường.

ISO 14075 là dấu mốc quan trọng trong quá trình phát triển của S-LCA.

ISO 14075 giúp phân loại rõ ba loại hình nghiên cứu: kiểm kê xã hội (S-LCI), đánh giá hiệu năng xã hội (S-LCPA) và đánh giá tác động xã hội (S-LCIA). Đồng thời, tiêu chuẩn cũng định nghĩa thống nhất các khái niệm then chốt như “social hotspot” hay “social footprint”, vốn từng được dùng khá linh hoạt. Những bổ sung này mang lại sự minh bạch, nhất quán và khả năng so sánh tốt hơn cho các nghiên cứu.

Đặc biệt, tiêu chuẩn còn gắn S-LCA với các công ước quốc tế về quyền con người và lao động. Việc tham chiếu tới Tuyên ngôn Quốc tế Nhân quyền hay công ước ILO giúp đảm bảo rằng kết quả đánh giá không chỉ có giá trị kỹ thuật mà còn phản ánh các nguyên tắc xã hội phổ quát.

Những điểm mới và thách thức trong áp dụng

Một điểm nổi bật của ISO 14075 là nhấn mạnh vai trò của bối cảnh địa phương trong nghiên cứu. Khi xác định thang tham chiếu hoặc chuẩn so sánh, các yếu tố văn hóa, xã hội và điều kiện kinh tế đặc thù của từng quốc gia hay khu vực đều cần được xem xét. Điều này giúp kết quả trở nên phù hợp và thực tế hơn, thay vì áp dụng một mô hình cứng nhắc cho mọi trường hợp.

Trong giai đoạn kiểm kê (S-LCI), ISO khuyến khích kết hợp nhiều nguồn dữ liệu khác nhau: định tính, định lượng và bán định lượng với sự hỗ trợ của dữ liệu sơ cấp tại chỗ và dữ liệu thứ cấp có sẵn. Tiêu chuẩn còn giới thiệu khái niệm “tam giác hóa” (triangulation), tức là so sánh chéo nhiều nguồn dữ liệu để tăng độ tin cậy. Đây là giải pháp nhằm khắc phục hạn chế về chất lượng dữ liệu, vốn là vấn đề tồn tại lâu dài trong S-LCA.

Ở giai đoạn đánh giá tác động (S-LCIA), tiêu chuẩn cho phép hai cách tiếp cận: theo thang tham chiếu (reference scale) hoặc theo đường dẫn tác động (impact pathway). Việc chọn phương pháp nào cần minh bạch, gắn với mục tiêu nghiên cứu. Các bước lựa chọn chỉ số, mô hình đặc trưng cũng như việc chuẩn hóa và trọng số đều cần có giải thích khoa học và rõ ràng. Đặc biệt, tiêu chuẩn yêu cầu phải công bố dữ liệu trước khi áp dụng trọng số, để đảm bảo khả năng kiểm chứng và tính minh bạch.

Tuy nhiên, ISO 14075 cũng chỉ ra những hạn chế còn tồn tại. Một số phương pháp vẫn chưa phát triển đồng đều, dữ liệu cho các mô hình tác động xã hội còn thiếu, phạm vi tiêu chuẩn mới chỉ tập trung vào sản phẩm. Trong khi đó, nhu cầu đánh giá vòng đời ở cấp tổ chức (SO-LCA) ngày càng lớn, đòi hỏi sự mở rộng trong tương lai.

ISO 14075 là cột mốc quan trọng, lần đầu tiên đưa đánh giá vòng đời xã hội trở thành một tiêu chuẩn quốc tế có tính pháp lý và kỹ thuật. Tiêu chuẩn này vừa cung cấp khung khái niệm minh bạch, vừa củng cố giá trị xã hội khi gắn kết với các công ước quốc tế.

Mặc dù còn nhiều thách thức về dữ liệu và phạm vi, ISO 14075 đã tạo ra nền tảng vững chắc cho sự phát triển tiếp theo của S-LCA. Trong bối cảnh toàn cầu hóa và yêu cầu ngày càng cao về trách nhiệm xã hội, tiêu chuẩn này hứa hẹn sẽ đóng vai trò quan trọng trong chiến lược phát triển bền vững của cả doanh nghiệp và quốc gia.

Bảo Linh (biên dịch từ ISO)