Công nghệ chống giả nông sản: Vì sao vẫn bị… bỏ ngỏ?

Rào cản chi phí khiến công nghệ khó tiếp cận nông dân

Ở góc độ người sản xuất, phần lớn nông dân Việt Nam hiện vẫn làm theo hình thức hộ cá thể, nhỏ lẻ, manh mún. Việc đầu tư cho công nghệ chống giả dù chỉ ở mức tối thiểu như dán tem QR code trên bao bì cũng khiến nhiều người phải cân nhắc. Một bộ tem QR có giá vài trăm đồng không phải quá đắt nhưng chi phí xây dựng hệ thống dữ liệu truy xuất, phần mềm kết nối, bảo trì nền tảng lại là cả một khoản đầu tư mà nhiều hộ sản xuất nhỏ không thể chi trả.

Với những mặt hàng có giá trị thấp như rau củ quả, vòng đời ngắn, khó bảo quản – chi phí cho truy xuất gần như vượt quá giá trị sản phẩm. Điều này khiến nông dân không mặn mà. Thay vì đầu tư cho các giải pháp xác thực nguồn gốc, họ chọn cách bán ra thị trường nhanh chóng, nhờ thương lái hoặc chấp nhận để sản phẩm "vô danh" chen chúc cạnh tranh bằng giá cả.

Mặt khác, những công nghệ cao hơn như blockchain – vốn được kỳ vọng tạo ra chuỗi minh bạch xuyên suốt từ trang trại đến người tiêu dùng lại yêu cầu hạ tầng đồng bộ, nhân sự kỹ thuật, thiết bị thông minh và phần mềm quản lý. Với các hợp tác xã còn chưa được số hóa, chưa có nhân lực IT, điều đó gần như là bất khả thi.

Không ít doanh nghiệp khởi nghiệp trong lĩnh vực nông nghiệp thông minh cũng chia sẻ, việc thuyết phục nông dân đầu tư vào truy xuất nguồn gốc là cực kỳ khó khăn. Ngay cả khi họ cung cấp giải pháp miễn phí giai đoạn đầu, phần lớn người sản xuất vẫn tỏ ra e dè, không sẵn sàng tham gia nếu không thấy lợi ích kinh tế rõ ràng.

Thiếu niềm tin và phối hợp - hai điểm nghẽn 

Một lý do đáng lo ngại khác là sự thiếu niềm tin từ phía người tiêu dùng. Mặc dù trên thị trường hiện có không ít sản phẩm dán tem truy xuất nguồn gốc nhưng việc tem giả lẫn tem thật, QR code dẫn đến website lỗi, tem dán mà không có thông tin xác thực cụ thể… khiến người mua không còn tin tưởng. 

Thực tế cho thấy, việc truy xuất nguồn gốc chỉ thực sự có giá trị khi chuỗi sản xuất – chế biến – phân phối – tiêu dùng được đồng bộ dữ liệu, cập nhật theo thời gian thực và có đơn vị thứ ba kiểm chứng. Nhưng hiện nay, phần lớn hệ thống này vẫn do doanh nghiệp tự triển khai, thiếu sự giám sát hoặc xác thực từ phía cơ quan chức năng. Khi niềm tin không được củng cố, công nghệ truy xuất chỉ còn là hình thức.

Tem truy xuất nguồn gốc gắn trên nông sản – công cụ chống giả chưa phát huy hết hiệu quả.

Ở cấp độ vĩ mô, mặc dù Chính phủ và các bộ ngành đã nhiều lần kêu gọi áp dụng công nghệ trong nông nghiệp nhưng sự phối hợp giữa các bên liên quan vẫn còn lỏng lẻo. Các doanh nghiệp công nghệ thường hướng tới thị trường xuất khẩu hoặc chuỗi siêu thị lớn – nơi có nhu cầu cao và ngân sách rõ ràng, mà ít quan tâm đến nhóm sản xuất nhỏ, lẻ – vốn lại là lực lượng sản xuất chủ yếu trong nước.

Trong khi đó, các địa phương cũng chưa có chính sách rõ ràng để hỗ trợ nông dân ứng dụng công nghệ. Thiếu đào tạo, thiếu kinh phí hỗ trợ, thiếu hướng dẫn kỹ thuật khiến nhiều mô hình truy xuất chỉ tồn tại dưới dạng “thí điểm” rồi lặng lẽ biến mất.

Còn nông dân thì không thể tự mình học cách vận hành công nghệ mới. Việc dán tem, nhập liệu, quản lý thông tin sản phẩm không chỉ đòi hỏi thiết bị hiện đại như điện thoại thông minh, mạng Internet mà còn cần kiến thức cơ bản về quản trị dữ liệu. Thiếu sự hỗ trợ đồng bộ từ chính quyền địa phương và doanh nghiệp, người sản xuất không đủ năng lực cũng như động lực để duy trì giải pháp này lâu dài.

Hệ lụy: Nông sản thật bị ép giá, hàng giả lộng hành

Khi công nghệ chống giả bị bỏ ngỏ, hệ quả là người tiêu dùng mất niềm tin, nông sản thật bị “ép” cạnh tranh với hàng giả, còn hàng kém chất lượng thì lộng hành. Nhiều vùng trồng đặc sản như xoài Cao Lãnh, bưởi Phúc Trạch, vải thiều Lục Ngạn… liên tục bị mạo danh nhãn mác, gây tổn thất nghiêm trọng đến thương hiệu và uy tín vùng miền.

Không chỉ thiệt hại về kinh tế, việc để nông sản không có dấu hiệu nhận diện rõ ràng còn ảnh hưởng đến chiến lược xây dựng thương hiệu quốc gia, đặc biệt trong bối cảnh xuất khẩu nông sản đang gặp nhiều rào cản kỹ thuật từ các thị trường khó tính. Để công nghệ chống giả thực sự phát huy hiệu quả trong lĩnh vực nông sản, cần một cách tiếp cận toàn diện, trong đó có cơ chế hỗ trợ tài chính – kỹ thuật cho nông dân, chính sách bắt buộc truy xuất với sản phẩm đặc thù, đặc biệt là thiết lập hệ sinh thái công nghệ minh bạch, tin cậy.

Không thể kỳ vọng người nông dân sẽ tự áp dụng công nghệ khi họ đang phải lo toan từng bữa ăn mỗi ngày. Chỉ khi có sự vào cuộc mạnh mẽ và có trách nhiệm của cả chính quyền, doanh nghiệp và các đơn vị trung gian, bài toán hàng giả trong nông sản mới có cơ hội được giải đúng cách.

Thanh Hiền