Gỡ rào cản xuất khẩu nông sản bằng tiêu chuẩn quốc tế và động lực thị trường

Hàng rào tiêu chuẩn ngày càng siết chặt

Theo số liệu từ Cục Trồng trọt và Bảo vệ thực vật (Bộ Nông nghiệp và Môi trường), những năm gần đây, hàng trăm lô nông sản xuất khẩu sang các thị trường lớn như Liên minh châu Âu (EU), Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc đã bị “tuýt còi” do không đáp ứng tiêu chuẩn. Các mặt hàng bị cảnh báo rất đa dạng, từ sầu riêng, thanh long, chanh leo, ớt đến đậu bắp.

Ông Nông Đức Lai - Tham tán thương mại Việt Nam tại Trung Quốc, thẳng thắn cho biết Việt Nam nằm trong nhóm quốc gia có tỷ lệ sản phẩm bị cảnh báo cao. Tại EU và Mỹ, tình hình cũng không khá hơn khi những mặt hàng từng vi phạm bị giám sát đặc biệt.

Đảm bảo tiêu chuẩn và tận dụng công cụ thị trường để gỡ rào cản xuất khẩu nông sản. Ảnh minh họa

Ông Lê Quý Hòa Bình - Quản lý chứng nhận của Control Union cho biết, sắp tới các quy định mới như Quy định chống mất rừng (EUDR) của EU hay yêu cầu mã số vùng trồng của Mỹ sẽ đòi hỏi sự minh bạch toàn diện trong chuỗi cung ứng.

Thực tế cho thấy phần lớn chứng nhận hữu cơ quốc tế mà các đơn vị ở Việt Nam đạt được chủ yếu nhờ lợi thế tự nhiên, điển hình như cây dừa, quế vốn ít cần dùng thuốc bảo vệ thực vật. Ngược lại, với những cây trồng đòi hỏi quy trình chăm sóc phức tạp như lúa, hồ tiêu, cà phê, rất ít hợp tác xã (HTX) hay doanh nghiệp duy trì được chứng nhận. Khảo sát của Control Union cho thấy hàng năm có tới 30% HTX, doanh nghiệp bị mất chứng nhận khi tái đánh giá, chủ yếu do vi phạm liên quan đến thuốc bảo vệ thực vật.

Ở góc độ sản xuất, ông Nguyễn Anh Mai, HTX thanh long Thuận Quý (Lâm Đồng), cho biết khó khăn lớn nhất là thiếu kỹ năng tiếp cận thông tin và sự khác biệt trong tiêu chuẩn giữa các thị trường. Chẳng hạn, EU yêu cầu chứng nhận bền vững, trong khi Trung Quốc chú trọng kiểm dịch.

Chìa khóa mở cánh cửa hội nhập

Kinh nghiệm từ châu Âu cho thấy, chỉ dựa vào các quy định hành chính là chưa đủ. Giai đoạn 2011–2021, mức sử dụng thuốc trừ sâu tại EU chỉ giảm 6%, thấp xa so với mục tiêu 50% vào năm 2030. Chính vì vậy, các quốc gia châu Âu đã bổ sung công cụ kinh tế nhằm tạo động lực trực tiếp cho nông dân thay đổi hành vi.

Tại Đan Mạch áp dụng hệ thống thuế thuốc trừ sâu dựa trên mức độ độc hại, nhờ đó giảm đáng kể lượng thuốc sử dụng và thúc đẩy chuyển đổi sang giải pháp sinh học. Trong khi đó, Pháp và Đức thử nghiệm mô hình “quỹ hoàn trả – phí sử dụng”, hoàn lại một phần chi phí nếu nông dân giảm sử dụng thuốc hóa học hoặc chuyển sang canh tác hữu cơ. Đây là minh chứng rõ ràng rằng thị trường có thể trở thành đòn bẩy mạnh mẽ để thay đổi sản xuất.

Với Việt Nam, thách thức tiêu chuẩn đồng thời là cơ hội. Nếu chủ động áp dụng quy trình giảm hóa chất, doanh nghiệp và HTX sẽ đón đầu được các yêu cầu mới, nâng cao giá trị sản phẩm và khẳng định thương hiệu. HTX Nam Yang (Gia Lai) là ví dụ điển hình: chuyển đổi từ mô hình canh tác hóa học sang bền vững, sinh học. Đến nay, HTX đã có 120 ha cà phê và 80 ha hồ tiêu hữu cơ, trong đó hơn 30 ha đạt chứng nhận Mỹ và châu Âu. Thành công này chứng minh chất lượng không chỉ là yêu cầu bắt buộc mà còn là khoản đầu tư sinh lời.

Ông Lê Quý Hòa Bình nhấn mạnh, để khuyến khích người dân bỏ hóa chất và tuân thủ quy trình hữu cơ quốc tế, cơ quan quản lý và doanh nghiệp phải phát triển các loại thuốc bảo vệ thực vật, phân bón hữu cơ đạt chuẩn.

Việc sản xuất nông sản theo VietGAP, GlobalGAP đã và đang mở ra nhiều cơ hội cho nông dân, HTX. Không chỉ nâng cao chất lượng, mô hình này còn giúp mở rộng kênh tiêu thụ, dễ dàng tiếp cận các hệ thống phân phối lớn.

Công ty cổ phần Nông nghiệp sạch Đắk Nông (Lâm Đồng) đã xây dựng 2 khu nhà màng rộng 4.500 m² để trồng dưa lưới, dâu tây, dưa leo và hoa. Hệ thống tưới bón tự động 100% kết hợp cảm biến đo độ ẩm, nhiệt độ, dinh dưỡng, pH giúp giảm rủi ro thời tiết, sâu bệnh, đồng thời nâng cao hiệu quả sản xuất. Giám đốc Công ty, bà Bùi Thị Khánh Hòa cho biết toàn bộ sản phẩm đều đạt chuẩn GlobalGAP, được thị trường trong và ngoài nước đón nhận.

Ở góc nhìn dài hạn, ông Phạm Hoài Trung - chuyên gia ESG và phân tích vòng đời sản phẩm (LCA) cho rằng doanh nghiệp Việt Nam cần chiến lược hành động cụ thể. Nếu chậm trễ chuyển đổi, nguy cơ mất thị phần và cơ hội tài chính là rất lớn. Doanh nghiệp cần đánh giá vòng đời sản phẩm, lượng hóa dấu chân carbon, nước và năng lượng; đồng thời chuẩn hóa hệ thống truy xuất nguồn gốc bằng nhật ký canh tác điện tử và công cụ số hóa.

Để giảm chi phí, ông Trung đề xuất Nhà nước hỗ trợ xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia về ESG và LCA, thành lập trung tâm chuyển đổi xanh ngành nông nghiệp, cung cấp dịch vụ tư vấn, đo đạc và đào tạo. Ngoài ra, việc hợp tác với các chương trình quốc tế như SWITCH-Asia hay LIFE Programme cũng giúp doanh nghiệp tiếp cận quỹ chuyển đổi xanh.

Duy Trinh