Sửa đổi Luật Năng lượng nguyên tử theo tiêu chuẩn của Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA)

Hoàn thiện hành lang pháp lý theo chuẩn quốc tế, khắc phục bất cập sau 17 năm

Sau 17 năm thi hành, Luật Năng lượng nguyên tử năm 2008 đã bộc lộ nhiều bất cập, không còn đáp ứng yêu cầu quản lý thực tiễn và xu hướng phát triển công nghệ hiện đại. Trong bối cảnh Việt Nam tái khởi động chủ trương phát triển điện hạt nhân, việc sửa đổi, bổ sung toàn diện luật này trở thành yêu cầu cấp thiết nhằm hoàn thiện hành lang pháp lý, bảo đảm an toàn, an ninh hạt nhân và tiệm cận các tiêu chuẩn quốc tế, đặc biệt là của IAEA.

Tại Kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa XV, chiều 5/5, Phó Thủ tướng Chính Phủ Lê Thành Long đã trình bày Tờ trình về Dự án Luật Năng lượng nguyên tử (sửa đổi), nhấn mạnh sự cần thiết phải rà soát, cập nhật hệ thống quy định pháp luật trong lĩnh vực này. Theo đó, luật hiện hành chưa tương thích với một số luật mới ban hành; chưa luật hóa đầy đủ các điều ước quốc tế mà Việt Nam là thành viên; chưa cập nhật các yêu cầu, tiêu chuẩn mới của IAEA. Một số quy định còn thiếu tính khả thi, chưa phù hợp với sự phát triển nhanh của khoa học - công nghệ hạt nhân và công nghệ bức xạ. Có sự chồng chéo trong chức năng quản lý nhà nước giữa các bộ, ngành; thiếu quy định cụ thể về an toàn, an ninh, thanh sát hạt nhân và quản lý nhà máy điện hạt nhân, lò phản ứng nghiên cứu.

Phó Thủ tướng Lê Thành Long trình bày Tờ trình về Dự án Luật Năng lượng nguyên tử (sửa đổi).

Cụ thể, một số nội dung cần sửa đổi, bổ sung nổi bật trong Luật Năng lượng nguyên tử bao gồm: Thứ nhất, các quy định chưa phù hợp trong Luật hiện hành như chính sách phát triển và ứng dụng năng lượng nguyên tử chưa gắn kết chặt chẽ với yêu cầu bảo đảm an toàn và an ninh quốc gia; bất cập trong phân cấp, phân quyền cấp phép thiết bị X-quang chẩn đoán y tế và công nhận chứng chỉ hành nghề; quy định chưa đầy đủ về vận chuyển nguồn phóng xạ, bồi thường thiệt hại cũng như việc cập nhật các thuật ngữ, hướng dẫn mới của IAEA.

Thứ hai, một số nội dung quan trọng theo thông lệ quốc tế vẫn chưa được luật hóa, như việc thiết lập cơ quan quản lý an toàn bức xạ và hạt nhân có đầy đủ thẩm quyền, bổ sung quy định về thanh tra chuyên ngành, cơ chế quản lý chất thải phóng xạ, nhiên liệu hạt nhân và nguồn phóng xạ đã qua sử dụng, quy định mức bồi thường thiệt hại hạt nhân, xử lý vi phạm hành chính và hình sự, kiểm định thiết bị bức xạ, cũng như xây dựng quy trình ứng phó các sự cố hạt nhân xuyên biên giới.

Thứ ba, cần khắc phục tình trạng chồng chéo trong chức năng quản lý nhà nước, làm rõ thẩm quyền thẩm định thiết kế cơ sở hạt nhân, cấp phép khai thác quặng phóng xạ và vận hành nhà máy điện hạt nhân.

Sửa luật để làm chủ công nghệ điện hạt nhân, bảo đảm an toàn và tiệm cận chuẩn mực quốc tế

Báo cáo thẩm tra của Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường của Quốc hội do Chủ nhiệm Ủy ban Lê Quang Huy trình bày cho thấy, hồ sơ dự án luật cơ bản đáp ứng yêu cầu, đủ điều kiện trình Quốc hội xem xét, cho ý kiến. Ủy ban kiến nghị nhiều nội dung quan trọng Thể chế hóa chủ trương của Đảng về phát triển tiềm lực khoa học - công nghệ, làm chủ công nghệ điện hạt nhân, đào tạo nhân lực và nội địa hóa thiết bị.

Theo đó, sửa đổi luật bảo đảm phù hợp hướng dẫn của IAEA; chuẩn bị đầy đủ các văn bản hướng dẫn thi hành; phân định rõ chức năng giữa các cơ quan… Hồ sơ dự án luật cơ bản đáp ứng yêu cầu, đủ điều kiện trình Quốc hội xem xét, cho ý kiến.

Bên cạnh đó, một số nội dung cụ thể được Ủy ban kiến nghị bổ sung hoặc rà soát thêm. Trong đó, về cơ quan pháp quy hạt nhân, cần quy định rõ chức năng, mối quan hệ công tác, năng lực kỹ thuật và tuân thủ tiêu chuẩn IAEA.

Về phát triển và ứng dụng năng lượng nguyên tử, ủng hộ xã hội hóa nhưng cần bảo đảm an toàn cho các tổ chức, cá nhân đầu tư.

Về an toàn, an ninh cơ sở hạt nhân, Ủy ban thấy rằng cần bổ sung quy định việc phê duyệt thiết kế đối với nhà máy điện hạt nhân, lò phản ứng hạt nhân nghiên cứu tại Điều 30 của dự thảo Luật, cụ thể là: Thiết kế nhà máy điện hạt nhân và lò phản ứng hạt nhân nghiên cứu phải được Cơ quan pháp quy hạt nhân của nước đối tác thẩm định và phê duyệt, trong đó có tính đến các yêu cầu đặc thù của Việt Nam; Trường hợp nhà máy điện hạt nhân và lò phản ứng hạt nhân nghiên cứu do các cơ quan chuyên môn của Việt Nam tự thiết kế thì cần bổ sung quy định về việc tuân thủ yêu cầu về an toàn và an ninh hạt nhân của IAEA.

Đảm bảo an toàn hiệu quả xây dựng vận hành điện hạt nhân theo tiêu chuẩn quốc tế. Ảnh minh họa

Về thẩm quyền quyết định, chấp thuận chủ trương đầu tư dự án điện hạt nhân, đa số ý kiến tán thành với phương án như Chính phủ trình, quy định Thủ tướng Chính phủ quyết định chủ trương đầu tư đối với dự án xây dựng nhà máy điện hạt nhân theo quy định của pháp luật về đầu tư công; chấp thuận chủ trương đầu tư dự án xây dựng nhà máy điện hạt nhân theo quy định của pháp luật về đầu tư và các quy định khác của pháp luật có liên quan để tạo cơ chế linh hoạt, chủ động và đẩy nhanh tiến độ trong việc triển khai các dự án nhà máy điện hạt nhân; đồng thời, cũng phù hợp với chủ trương về đẩy mạnh phân cấp, phân quyền trong bối cảnh hiện nay.

Tuy nhiên, cần rà soát kỹ hệ thống pháp luật để bảo đảm tính đồng bộ, khả thi cũng như đáp ứng yêu cầu về bảo đảm an ninh, an toàn bức xạ và hạt nhân.

Về chất thải phóng xạ, nguồn phóng xạ đã qua sử dụng và nhiên liệu hạt nhân đã qua sử dụng, Ủy ban đề nghị nghiên cứu, bổ sung chính sách liên quan đến việc kiểm soát các chất thải phóng xạ, nguồn phóng xạ trong phế liệu và các nguồn khác nhập khẩu, tạm nhập tái xuất để bảo đảm đầy đủ, khả thi và phù hợp.

Về ứng phó sự cố bức xạ và hạt nhân, đề nghị tiếp tục rà soát, bảo đảm tính đầy đủ, thống nhất giữa nội dung các kế hoạch ứng phó sự cố bức xạ và hạt nhân cấp cơ sở, cấp tỉnh, cấp quốc gia, cũng như tính khả thi, chặt chẽ của các kế hoạch; bảo đảm thống nhất với Luật Phòng thủ dân sự và dự thảo Luật Tình trạng khẩn cấp, tính khả thi trong phối hợp giữa các cơ quan có liên quan.

Trước đó, tại phiên họp ngày 14/4/2025, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng cũng khẳng định, việc sửa đổi Luật Năng lượng nguyên tử nhằm tiếp tục thể chế hóa các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách của Nhà nước về năng lượng nguyên tử, thống nhất với các văn bản khác có liên quan và đáp ứng yêu cầu thực tiễn; xây dựng cơ sở pháp lý bảo đảm sự đầy đủ, toàn diện trong hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về năng lượng nguyên tử; tăng cường hiệu quả quản lý nhà nước về an toàn bức xạ, an toàn và an ninh hạt nhân; phát triển bền vững ứng dụng năng lượng nguyên tử; thực hiện cam kết, nghĩa vụ quốc tế của Việt Nam; tăng cường hợp tác quốc tế; năng lượng nguyên tử góp phần tạo động lực mới cho sự phát triển nhanh và bền vững của đất nước trong kỷ nguyên mới.

Cùng với sự điều chỉnh pháp lý trong nước, Việt Nam cũng đang tham khảo sâu kinh nghiệm quốc tế. Theo IAEA, các mốc phát triển cơ sở hạ tầng điện hạt nhân quốc gia cần được thực hiện theo lộ trình khoa học, trong đó có việc thành lập cơ quan pháp quy độc lập, xây dựng hệ thống quản lý chất thải, đào tạo nguồn nhân lực, thiết lập cơ chế tài chính phù hợp và thiết kế lộ trình triển khai từng giai đoạn trong khoảng thời gian từ 10-15 năm trước khi đưa vào vận hành nhà máy điện hạt nhân đầu tiên.

Việc Đảng, Quốc hội và Chính phủ thống nhất chủ trương tái khởi động dự án điện hạt nhân Ninh Thuận vào cuối năm 2024 được xem là dấu mốc quan trọng, thể hiện quyết tâm của Việt Nam trong việc đảm bảo an ninh năng lượng và thực hiện cam kết đạt phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050. Để hiện thực hóa mục tiêu này, việc sửa đổi Luật Năng lượng nguyên tử không chỉ là bước đi cần thiết mà còn là nền tảng cho một giai đoạn phát triển mới, trong đó ứng dụng điện hạt nhân phải đặt trong khuôn khổ pháp lý minh bạch, an toàn và tiệm cận chuẩn mực quốc tế.

Duy Trinh