Sửa luật để gỡ rào cản, nâng sức cạnh tranh cho sản phẩm Việt

“Gỡ nút thắt” luật

Tại cuộc làm việc với các bộ, ngành góp ý cho hai dự thảo Luật sửa đổi, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan khẳng định: các quy định về công bố hợp chuẩn, hợp quy, phân nhóm sản phẩm hàng hóa đang có tác động rất lớn đến sản xuất, kinh doanh, tiêu dùng. Dù góc nhìn còn khác biệt, nhưng tinh thần chung là cùng hướng tới một hệ thống tiêu chuẩn - chất lượng hài hòa, minh bạch, tối ưu chi phí xã hội và tăng cường hiệu lực quản lý nhà nước.

  Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan.

Thực tế cho thấy, Luật Tiêu chuẩn và Quy chuẩn kỹ thuật cùng Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa là hai "luật mẹ" chi phối toàn bộ hệ sinh thái quản lý chất lượng. Cách thức phân loại, kiểm soát, kiểm định… trong hai luật này có thể tác động trực tiếp đến chi phí sản xuất, tốc độ lưu thông hàng hóa, năng lực cạnh tranh của doanh nghiệp Việt Nam. Tuy nhiên, đã qua nhiều lần góp ý, hệ thống pháp luật liên quan đến chất lượng sản phẩm, hàng hóa vẫn còn tồn tại nhiều bất cập gây lãng phí nguồn lực xã hội.

Bên cạnh đó, một trong những điểm nghẽn được nhắc đến nhiều nhất là quy định về hàng hóa nhóm 2 - các sản phẩm được xác định có nguy cơ cao, cần kiểm soát chặt. Hiện nay, thẩm quyền ban hành danh mục này thuộc về các bộ, ngành và đang bị cho là lạm dụng. Nhiều sản phẩm bị đưa vào diện kiểm soát nghiêm ngặt một cách thiếu căn cứ, gây đội chi phí, chậm lưu thông, làm méo mó cạnh tranh. Điển hình, ngô dùng làm thức ăn chăn nuôi bị xếp vào nhóm 2 với lý do "nếu bảo quản không tốt có thể sinh độc tố aflatoxin", trong khi nguy cơ này chỉ phát sinh do điều kiện bảo quản, không phải bản thân sản phẩm.

Về phía doanh nghiệp kiến nghị cần siết lại quy trình ban hành danh mục này, không để mỗi bộ "tự quyết", mà nên giao về cho Chính phủ, có cơ chế công khai số liệu kiểm tra, định kỳ rà soát, loại bỏ những mặt hàng rủi ro thấp, ít vi phạm để giảm gánh nặng chi phí không cần thiết.

Không chỉ dừng ở phân nhóm, cách thức quản lý hiện nay cũng đang bị đánh giá là lạc hậu, mang nặng tư duy tiền kiểm, gây cản trở dòng chảy hàng hóa. Theo đại diện các doanh nghiệp, việc buộc phải công bố hợp quy, in nhãn hợp quy, chờ thông quan tại cảng để lấy mẫu, thử nghiệm… chỉ dựa trên một mẫu đơn lẻ là không đại diện cho toàn bộ lô hàng và không phản ánh đúng chất lượng thực tế.

Ông Nguyễn Hồng Uy - Trưởng nhóm kỹ thuật Tiểu ban Thực phẩm và Dinh dưỡng của EuroCham kiến nghị: “Cần bãi bỏ thủ tục công bố hợp quy, chuyển sang mô hình quốc tế – doanh nghiệp tự công bố sản phẩm tuân thủ quy chuẩn kỹ thuật và nhà nước hậu kiểm dựa trên quản trị rủi ro”.

Thực tiễn từ Nghị định 15/2018/NĐ-CP ngày 02/02/2018 của Chính phủ về an toàn thực phẩm là minh chứng rõ nét: khi áp dụng hậu kiểm thay vì tiền kiểm, chi phí hành chính giảm tới 90%, tỷ lệ vi phạm lại không tăng mà còn giảm nhờ trọng tâm giám sát hiệu quả hơn.

Đề xuất đáng chú ý khác là bỏ cách phân loại hàng hóa theo nhóm 1 - nhóm 2, thay vào đó là phân loại theo rủi ro: thấp - trung bình - cao. Các hàng hóa rủi ro cao sẽ bị kiểm soát chặt bằng cấp phép, còn hàng rủi ro trung bình hoặc thấp có thể áp dụng các biện pháp mềm như truy xuất nguồn gốc, báo cáo định kỳ, kiểm tra đột xuất...

Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) và phân tích dữ liệu lớn đang định hình lại mọi lĩnh vực, tư duy quản lý chất lượng cũng cần thay đổi căn bản - từ “quản lý” sang “quản trị”. Theo Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan, cần xây dựng hệ thống phân loại rủi ro dựa trên dữ liệu quá khứ, đánh giá mức độ tuân thủ, uy tín của doanh nghiệp, từ đó xác định tần suất hậu kiểm và phương pháp giám sát phù hợp.

Đặc biệt, trong một số lĩnh vực như thực phẩm, mỹ phẩm, dược phẩm, cần gắn hệ thống cảnh báo sớm có thể truy xuất, phát hiện bất thường, cảnh báo người tiêu dùng kịp thời. Vai trò này không chỉ thuộc về cơ quan quản lý, mà cần có sự tham gia của doanh nghiệp, hiệp hội ngành hàng và cả truyền thông xã hội.

Các vụ việc gần đây như sản xuất, kinh doanh thuốc giả, giá đỗ tẩm hóa chất, sữa pha bột kém chất lượng… khiến người tiêu dùng hoang mang và cho thấy lỗ hổng rất lớn trong hệ thống kiểm soát chất lượng. Theo ông Nguyễn Viết Hồng, Phó Chủ tịch Hội Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng TP.HCM: “Người dân thường mua hàng bằng niềm tin. Họ tin vào người bán, vào thương hiệu. Vì thế, doanh nghiệp càng phải có trách nhiệm hơn, không thể chỉ trông chờ vào kiểm tra của nhà nước”.

Minh chứng từ Saigon Co.op cho thấy, với hơn 800 điểm bán, hệ thống này đã xây dựng quy trình kiểm soát chất lượng rất nghiêm ngặt, từ khâu sản xuất, vận chuyển đến phân phối. Không chỉ kiểm tra tại điểm bán, doanh nghiệp còn tiến hành kiểm định ngẫu nhiên, sử dụng xe kiểm nghiệm lưu động và kết nối với các trung tâm kiểm nghiệm độc lập được nhà nước chỉ định.

Quản lý chất lượng là trách nhiệm chung

Tư duy xây dựng luật trong thời đại mới cần xuất phát từ quan điểm kiến tạo - tạo ra không gian phát triển thay vì chỉ siết chặt. Theo Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan, “điểm cân bằng” cần được thiết kế kỹ lưỡng giữa kiểm soát chặt và trao quyền. Luật không chỉ là công cụ quản lý, mà còn là cơ hội để doanh nghiệp tiên phong xây dựng thương hiệu gắn với ESG – bộ ba tiêu chí môi trường, xã hội và quản trị.

Phó Chủ tịch Quốc hội nhấn mạnh: “Quy chuẩn, tiêu chuẩn nếu được xây dựng minh bạch, dựa trên rủi ro thực tế - sẽ không phải là rào cản mà là 'giá đỡ' thương hiệu. Doanh nghiệp có trách nhiệm càng chủ động, càng được hưởng cơ chế quản lý thông thoáng. Ngược lại, hành vi gian dối, gây hại cho cộng đồng sẽ bị hậu kiểm và chế tài nghiêm khắc”.

Một đề xuất đang nhận được nhiều ý kiến ủng hộ là “trao quyền có điều kiện” cho các hiệp hội ngành hàng - tổ chức xã hội - nghề nghiệp có năng lực giám sát, giữ gìn uy tín ngành và hỗ trợ quản lý công. Tuy nhiên, vẫn còn ý kiến lo ngại mức độ chuyên nghiệp, minh bạch và đồng đều giữa các hiệp hội ở Việt Nam. Câu trả lời, theo Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan, nên để chính các hiệp hội chứng minh bằng hành động.

Theo đó, quản lý chất lượng sản phẩm, hàng hóa không thể chỉ là chuyện riêng của cơ quan nhà nước hay cộng đồng doanh nghiệp. Đây là trách nhiệm chung, đòi hỏi sự phối hợp hiểu nhau, chia sẻ vai để không còn khoảng cách giữa mong muốn xây dựng một thị trường minh bạch, công bằng và hiện thực vận hành còn nhiều bất cập.

Phó Chủ tịch Quốc Hội Lê Minh Hoan từng nhấn mạnh: "Khi tranh luận mãi chưa tìm được tiếng nói chung, hãy thử đổi vai cho nhau. Có thể khi ấy, ta mới hiểu và đi được đường dài cùng nhau".

Duy Trinh