AI đang khiến giới trẻ mất dần khả năng tư duy?

Trong bối cảnh hàng triệu học sinh, sinh viên trên thế giới đang sử dụng công cụ AI để hỗ trợ học tập, nghiên cứu của MIT Media Lab đã đặt ra câu hỏi về "cái giá nhận thức" khi quá phụ thuộc vào các mô hình ngôn ngữ lớn như ChatGPT. Nghiên cứu được thực hiện với 54 người tham gia trong độ tuổi 18–39 tại khu vực Boston (Mỹ), chia làm ba nhóm: sử dụng ChatGPT, tìm kiếm qua Google và không dùng công cụ hỗ trợ nào.

Tất cả được yêu cầu viết ba bài luận theo phong cách đề thi SAT trong khi các nhà nghiên cứu dùng điện não đồ (EEG) để theo dõi hoạt động não tại 32 vùng khác nhau.

Kết quả cho thấy hoạt động não bộ của nhóm sử dụng ChatGPT suy giảm rõ rệt. Họ không chỉ mất đi sự năng động trí tuệ mà còn yếu kém trong việc ghi nhớ nội dung mình đã viết.

Điều đáng lo ngại là hiện tượng này tiếp diễn ngay cả sau khi họ ngừng sử dụng AI. Đây được xem là bằng chứng khoa học đầu tiên cho thấy trí nhớ và khả năng học tập có thể bị ảnh hưởng tiêu cực do lạm dụng các công cụ AI tạo sinh. Mặc dù nghiên cứu mới chỉ thực hiện trên một nhóm nhỏ và chưa qua bình duyệt nhưng theo Tiến sĩ Nataliya Kosmyna – tác giả chính của công trình – việc công bố sớm là cần thiết để kịp thời cảnh báo, trong bối cảnh AI đang len lỏi sâu vào giáo dục.

Không chỉ Kosmyna, nhiều chuyên gia cũng đưa ra quan điểm tương tự. Tại hội nghị công nghệ VivaTech ở Paris (11–14/6), Arthur Mensch – Giám đốc điều hành công ty Mistral AI nhấn mạnh con người có thể trở nên lười biếng nếu quá lệ thuộc vào AI. Theo ông, con người cần duy trì thói quen phản biện và đánh giá đầu ra của AI, thay vì mặc nhiên coi đó là chân lý. "Khả năng tổng hợp và phê bình thông tin là phần cốt lõi của quá trình học hỏi", ông nhấn mạnh.

Việc phụ thuộc vào AI có thể triệt tiêu khả năng tư duy phản biện, sáng tạo và tự học.

Trước lo ngại AI sẽ thay thế hàng loạt công việc văn phòng, đặc biệt sau cảnh báo của CEO Anthropic – Dario Amodei rằng một nửa công việc văn phòng sơ cấp sẽ bị thay thế trong 5 năm tới, Mensch cho rằng đây là nhận định có phần thổi phồng. Theo ông, AI không xóa sổ công việc mà sẽ tái cấu trúc lại các vị trí, thúc đẩy sự phát triển vai trò mang tính tương tác và nhân bản cao – những thứ mà máy móc khó lòng thay thế.

Đồng quan điểm với Kosmyna, bác sĩ tâm thần Zishan Khan cũng cảnh báo việc quá phụ thuộc vào AI trong học tập có thể gây ảnh hưởng đến khả năng ghi nhớ, tiếp thu thông tin, thậm chí tác động tiêu cực đến sức khỏe tâm thần ở người trẻ. Ông đặc biệt lo ngại khi các bộ não đang trong giai đoạn phát triển – như học sinh, sinh viên lại tiếp xúc quá sớm và quá thường xuyên với công nghệ AI tạo sinh.

Sau khi nghiên cứu được công bố, chính Kosmyna cũng phát hiện nhiều người đã dùng ChatGPT để tóm tắt lại bài báo khoa học của bà. Tuy nhiên, AI lại mắc “ảo giác” – tức tự tạo ra thông tin không có trong văn bản gốc. Một số bản tóm tắt thậm chí cho rằng nghiên cứu dùng mô hình GPT-4o, dù thực tế không hề đề cập đến. Điều này cho thấy rủi ro không nhỏ khi sử dụng AI để tổng hợp nội dung mà không có sự kiểm duyệt của con người.

Hiện tại, nhóm của Kosmyna đang triển khai nghiên cứu tương tự với đối tượng là lập trình viên và kỹ sư phần mềm. Theo bà, kết quả sơ bộ còn đáng lo ngại hơn, cho thấy AI có thể làm thui chột tư duy độc lập và khả năng giải quyết vấn đề của lực lượng lao động trong tương lai – nếu con người không biết sử dụng AI một cách có trách nhiệm và tỉnh táo.

Thanh Hiền (t/h)