Thực trạng và giải pháp phát triển thương mại điện tử ở Việt Nam

1. Đặt vấn đề

Ngày nay, thương mại điện tử (TMĐT) đã và đang trở thành lĩnh vực có ảnh hưởng cực kỳ quan trọng đến tăng trưởng kinh tế của các quốc gia. Sự phát triển của TMĐT không chỉ giúp các hoạt động kinh doanh thuận lợi mà còn cung cấp nhiều giá trị mới và đáp ứng những nhu cầu mới của các doanh nghiệp và người tiêu dùng. Chính vì vậy, mọi quốc gia trên thế giới đều quan tâm đến việc phát triển TMĐT. Có thể kể đến một số vai trò của TMĐT bao gồm: Thay đổi tính chất của nền kinh tế mỗi quốc gia và nền kinh tế toàn cầu, làm cho tính tri thức trong nền kinh tế ngày càng tăng lên, mở ra cơ hội phát huy ưu thế của các nước phát triển sau, để họ có thể đuổi kịp, thậm chí vượt các nước đi trước, rút ngắn khoảng cách về trình độ tri thức giữa các nước phát triển với các nước đang phát triển.

Trong những năm gần đây, thị trường TMĐT Việt Nam ngày càng được mở rộng và hiện đã trở thành phương thức kinh doanh phổ biến được doanh nghiệp, người dân biết đến. Sự đa dạng về mô hình hoạt động, về đối tượng tham gia, về quy trình hoạt động và chuỗi cung ứng hàng hóa, dịch vụ với sự hỗ trợ của hạ tầng Internet và ứng dụng công nghệ hiện đại đã đưa TMĐT trở thành trụ cột quan trọng trong tiến trình phát triển kinh tế số của quốc gia.

Mặc dù gặp những ảnh hưởng tiêu cực trong năm 2020 do đại dịch Covid-19, TMĐT Việt Nam vẫn có những bước tăng tốc mạnh mẽ, trở thành một trong những thị trường TMĐT tăng trưởng nhanh nhất trong khu vực Đông Nam Á. Theo Sách trắng Thương mại điện tử Việt Nam, năm 2020, tốc độ tăng trưởng của TMĐT đạt mức 18%, quy mô đạt 11,8 tỷ USD và là nước duy nhất ở Đông Nam Á có tăng trưởng TMĐT 2 con số. Theo tính toán của các tập đoàn lớn thế giới như Google, Temasek và Bain&Company, nhiều khả năng quy mô của nền kinh tế số Việt Nam sẽ vượt ngưỡng 52 tỷ USD và giữ vị trí thứ 3 trong khu vực ASEAN vào năm 2025.

Tuy nhiên, nguồn nhân lực của TMĐT nhìn chung vẫn còn thiếu và yếu, cũng như hạ tầng thương mại kỹ thuật cho TMĐT chưa thuận lợi, khiến TMĐT chưa tạo được sự tin tưởng cũng như chưa phát triển mạnh mẽ. Do vậy, việc xây dựng chiến lược phát triển TMĐT đóng vai trò quan trọng giúp TMĐT Việt Nam phát triển lành mạnh theo xu hướng phát triển của thế giới để các doanh nghiệp ứng dụng phương pháp kinh doanh này ngày càng lớn mạnh. Trên cơ sở đó, tác giả tiến hành phân tích thực trạng của TMĐT tại Việt Nam, từ đó đề xuất một số giải pháp nhằm phát triển TMĐT tại Việt Nam.

2. Nội dung phát triển thương mại điện tử

2.1. Khái niệm thương mại điện tử

Thương mại điện tử là một khái niệm tương đối rộng, vì vậy nó có nhiều tên gọi khác nhau. Hiện nay có một số tên gọi phổ biến như: thương mại trực tuyến (online trade), thương mại không giấy tờ (paperless commerce) hoặc kinh doanh điện tử (e-business), tuy nhiên, tên gọi thương mại điện tử (e-commerce) được sử dụng nhiều nhất, được biết đến nhiều nhất và gần như được coi là quy ước chung để gọi hình thức thương mại giao dịch qua mạng internet. Hiện nay, định nghĩa TMĐT được rất nhiều tổ chức quốc tế đưa ra song chưa có một định nghĩa thống nhất về TMĐT. Nhìn một cách tổng quát, các định nghĩa về TMĐT được chia làm 2 nhóm:

Nhóm thứ nhất được hiểu theo nghĩa hẹp, trong đó TMĐT thể hiện qua việc các doanh nghiệp sử dụng các phương tiện điện tử và mạng Internet để mua bán hàng hóa, dịch vụ của doanh nghiệp mình. Các giao dịch có thể giữa doanh nghiệp với doanh nghiệp như mô hình của sàn TMĐT Alibaba; giữa doanh nghiệp với khách hàng cá nhân như mô hình của Amazon, Tiki, Lazada; hoặc giữa các cá nhân với nhau trên eBay. Một số quan điểm về TMĐT có thể kể đến như Ủy ban Thương mại điện tử của Tổ chức Hợp tác Kinh tế châu Á - Thái Bình Dương (APEC) năm 1988: “Thương mại điện tử là công việc kinh doanh được tiến hành thông qua truyền thông số liệu và công nghệ tin học kỹ thuật số”. Theo Cục thống kê Hoa Kỳ năm 2000, “TMĐT là việc hoàn thành bất kì một giao dịch nào thông qua một mạng máy tính làm trung gian mà bao gồm việc chuyển giao quyền sở hữu hay quyền sử dụng hàng hóa và dịch vụ”.

Nhóm thứ hai hiểu TMĐT theo nghĩa rộng, tức là không chỉ giới hạn riêng qua hai hoạt động mua và bán mà TMĐT bao gồm tất các các hoạt động kinh doanh thực hiện qua phương tiện điện tử, cụ thể qua 4 chữ MSDP, trong đó:

M - Marketing (có trang web, hoặc xúc tiến thương mại qua Internet)

S - Sales (có trang web có chức năng hỗ trợ giao dịch, ký kết hợp đồng)

D - Distribution (Phân phối sản phẩm số hóa trên mạng)

P - Payment (thanh toán qua mạng hay thông qua trung gian như ngân hàng)

Một số quan điểm về định nghĩa TMĐT theo nghĩa rộng có thể kể đến như: “TMĐT bao gồm các giao dịch thương mại liên quan đến các tổ chức và cá nhân dựa trên việc xử lý và truyền đi các dữ kiện đã được số hóa thông qua các mạng mở (như Internet) hoặc các mạng đóng có cổng thông với mạng mở (như AOL). Trong đó, hàng hóa và dịch vụ được đặt hàng qua mạng như thanh toán và phân phối thì có thể thực hiện ngay trên mạng hoặc không”.

Theo luật mẫu về TMĐT của Ủy ban Liên hợp quốc về Luật Thương mại quốc tế (UNCITRAL Model Law on Electronic Commerce), năm 1996, thuật ngữ “thương mại” (commerce) cần được diễn giải theo nghĩa rộng để bao quát các vấn đề phát sinh từ mọi quan hệ mang tính chất thương mại dù có hay không có hợp đồng. Các quan hệ mang tính thương mại bao gồm các giao dịch sau đây: bất cứ giao dịch nào về cung cấp hoặc trao đổi hàng hóa, dịch vụ; thỏa thuận phân phối; đại diện hoặc đại lý thương mại, ủy thác hoa hồng (factoring), cho thuê dài hạn (leasing); xây dựng các công trình; tư vấn, kỹ thuật công trình (engineering); đầu tư; cấp vốn, ngân hàng; bảo hiểm. Với quan điểm này, Liên Hợp quốc đã đưa ra định nghĩa về TMĐT là “việc thực hiện toàn bộ hoạt động kinh doanh bao gồm: marketing, bán hàng, phân phối và thanh toán”.

Tóm lại, mặc dù trên thế giới có nhiều cách hiểu khác nhau về TMĐT, nhưng nhìn chung đều thống nhất quan điểm cho rằng: TMĐT là hình thái hoạt động và trao đổi thông tin thương mại giữa doanh nghiệp với doanh nghiệp, giữa doanh nghiệp với khách hàng, giữa các doanh nghiệp với các cơ quan quản lý nhà nước và giữa các cơ quan quản lý nhà nước với nhau bằng các phương pháp điện tử, diễn ra trên mạng Internet.

2.2. Thực trạng phát triển thương mại điện tử ở Việt Nam

Cùng với sự phát triển nhanh chóng của công nghệ thông tin, chủ yếu là tốc độ phát triển của internet, TMĐT ở Việt Nam đã có sự phát triển vượt bậc cả về quy mô, số lượng và chất lượng.

Về quy mô, tốc độ tăng trưởng TMĐT: Sau khi vượt qua đại dịch Covid-19, TMĐT Việt Nam tiếp tục phát triển nhanh và vững chắc trong năm 2022 và những năm tiếp theo. Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (VECOM) đưa ra dự đoán này trên cơ sở khảo sát hàng nghìn doanh nghiệp trên cả nước và khả năng thích ứng linh hoạt của doanh nghiệp và người tiêu dùng trong đợt dịch Covid-19 lần thứ tư.

Trong 2 năm cao điểm của đại dịch TMĐT nước ta đã trải qua hai làn sóng. Làn sóng thứ nhất diễn ra trong giai đoạn bùng nổ đầu tiên của Covid-19 năm 2020. Làn sóng thứ hai của TMĐT diễn ra từ tháng 6 đến tháng 9/2021 trùng với đợt dịch thứ tư. Trong thời gian diễn ra hai làn sóng này toàn bộ hoạt động kinh tế - xã hội bị trì trệ, kinh doanh TMĐT bị tác động nghiêm trọng, nhưng đông đảo thương nhân đã nỗ lực chuyển đổi số để nắm bắt cơ hội kinh doanh mới. Đồng thời, người tiêu dùng trực tuyến tăng mạnh cả về số lượng và chất lượng. Làn sóng thứ hai cộng hưởng với làn sóng thứ nhất thúc đẩy TMĐT phát triển nhanh và vững chắc hơn.

Theo báo cáo của Bộ Công Thương, doanh thu TMĐT của Việt Nam năm 2021 ước đạt 13,7 tỷ USD, tăng 16% so với năm 2020 và chiếm 6,5% tổng doanh thu bán lẻ cả nước. Số liệu của Tổng cục Thống kê cho thấy, năm 2022, TMĐT Việt Nam vẫn duy trì tốc độ tăng trưởng trên 25% và đạt quy mô trên 20 tỷ USD. Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh là 2 thành phố dẫn đầu cả nước về tăng trưởng TMĐT. Theo báo cáo của Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam, TP. Hồ Chí Minh tiếp tục dẫn đầu xếp hạng Chỉ số Thương mại điện tử Việt Nam 2022 với 90,6 điểm. Đứng thứ hai là Hà Nội với 85,9 điểm và kém TP. Hồ Chí Minh 4,7 điểm. Đứng thứ ba trong bảng xếp hạng là Đà Nẵng với 36,6 điểm và có khoảng cách rất xa so với TP. Hồ Chí Minh và Hà Nội. Điểm trung bình của chỉ số năm nay là 20,4 điểm. Song vẫn còn khoảng cách rất lớn giữa hai đầu cầu kinh tế là Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh với các tỉnh thành còn lại. Điều này chứng tỏ tiềm năng phát triển TMĐT tại các tỉnh & nông thôn còn rất lớn (Hình 1).

Điều đáng chú ý về tốc độ phát triển TMĐT những năm gần đây mặc dù do ảnh hưởng của dịch bệnh Covid-19, nhiều địa phương, tỉnh, thành trong cả nước phải thực hiện các biện pháp phòng chống dịch, cách ly xã hội, nhưng tốc độ tăng trưởng TMĐT vẫn được duy trì và có xu hướng gia tăng. Người dân và doanh nghiệp đã quen dần và thích nghi nhanh chóng với các hoạt động giao dịch TMĐT, nhiều người đã bỏ được thói quen mua hàng, giao dịch truyền thống, tiếp xúc trực tiếp, thay vào đó là các giao dịch gián tiếp, qua sàn TMĐT, thông qua nền tảng số như facebook, zalo, youtube, messenger…; nhiều hợp đồng thương mại được thực hiện thông qua nền tảng giao tiếp trực tuyến hội nghị như zoom, google meet,… Nhìn chung, thói quen mua hàng của người tiêu dùng Việt Nam cũng có những thay đổi tích cực. Từ việc chỉ quen với giao dịch kinh doanh truyền thống, mặt đối mặt, được cầm, ngắm và có thể được thử sản phẩm, nay họ đã dần tiếp cận và yêu thích hình thức mua sắm trực tuyến. Xu thế mua sắm trực tuyến đang dần trở thành xu thế phổ biến trong dân cư, được lan rộng từ thành thị cho tới nông thôn, từ miền đồng bằng cho tới miền núi. Xúc tiến TMĐT đang dần trở thành trào lưu, các sản phẩm, hàng hóa không chỉ được giới thiệu, quảng bá trên các sàn TMĐT lớn mà còn cả những trang website của doanh nghiệp, cá nhân, cả nhà cung ứng, khách hàng, đối tác. Khoảng cách, không gian đã được thu hẹp, thay đổi mang lại sự tiện ích cho mọi đối tượng tham gia TMĐT.