Hoàn thiện khung pháp lý, hài hoà tiêu chuẩn thúc đẩy phát triển kinh tế tuần hoàn

Yêu cầu cấp thiết về phát triển bền vững

Trong vài thập kỷ qua, Việt Nam đạt tốc độ tăng trưởng ấn tượng dựa vào lao động giá rẻ và khai thác tài nguyên. Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo dư địa của mô hình này đang cạn kiệt. Mục tiêu GDP bình quân 10 %/năm và GDP đầu người 8.500 USD vào 2030 đòi hỏi nền kinh tế phải tái cơ cấu.

Doanh nghiệp chậm đổi mới sẽ mất lợi thế cạnh tranh.

Các ngành như dệt may, da giày hay chế biến nông sản đang chịu áp lực chi phí tăng, lao động thiếu kỹ năng, đồng thời phải tuân thủ các tiêu chuẩn môi trường và xã hội trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Nếu không nâng cao năng suất và giá trị gia tăng, doanh nghiệp sẽ khó duy trì thị phần và gia nhập chuỗi giá trị cao cấp.

Chuyên gia kinh tế - TS. Nguyễn Quốc Việt nhận định, để hiện thực hóa mục tiêu này, Việt Nam không thể tiếp tục dựa vào tích lũy vốn và lao động truyền thống. Thay vào đó, nền kinh tế phải chuyển đổi sang mô hình tăng trưởng dựa trên năng suất và đổi mới sáng tạo, với yêu cầu đột phá là đóng góp của năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) phải đạt trên 55% như mục tiêu trong dự thảo báo cáo chính trị Đại hội XIV. 

Đồng quan điểm với TS. Nguyễn Quốc Việt, chuyên gia kinh tế - TS. Lê Đăng Doanh cho rằng mô hình tăng trưởng truyền thống của Việt Nam dựa trên các lợi thế lao động giá rẻ, khai thác tài nguyên và thu hút đầu tư nước ngoài FDI. Trong nhiều năm, Việt Nam có thể tăng trưởng nhanh nhờ mở rộng sản xuất, tăng đầu tư công và đẩy mạnh xuất khẩu nhưng mô hình này tạo ra giá trị gia tăng thấp và phụ thuộc vào khu vực FDI. 

"Liên kết giữa doanh nghiệp FDI và doanh nghiệp trong nước vẫn rất hạn chế, làm cho nền kinh tế khó hình thành chuỗi giá trị nội địa và nâng cao năng lực cạnh tranh thực chất. Điều đó có nghĩa Việt Nam đang đứng trước nguy cơ mắc kẹt trong bẫy thu nhập trung bình nếu tiếp tục tăng trưởng theo chiều rộng”, vị chuyên gia cảnh báo.

TS. Lê Đăng Doanh nhấn mạnh, động lực tăng trưởng cũ không thể tiếp tục đóng vai trò chủ đạo trong bối cảnh chi phí lao động đang tăng, tài nguyên không còn dồi dào và yêu cầu phát triển bền vững về môi trường ngày càng khắt khe.

Ông cho rằng, đã đến thời điểm chuyển sang mô hình tăng trưởng dựa trên năng suất, khoa học công nghệ và đổi mới sáng tạo. Tuy nhiên, để thực hiện được điều này, môi trường kinh doanh cần minh bạch, cạnh tranh lành mạnh và thực sự tạo động lực cho khu vực doanh nghiệp tư nhân phát triển.

Con đường tất yếu

Cũng theo phân tích của các chuyên gia, chuyển sang tăng trưởng chất lượng cao đặt năng suất và đổi mới sáng tạo vào trung tâm là yêu cầu cấp thiết. Năng suất lao động, đặc biệt TFP, giúp tối ưu hóa nguồn lực và đo lường khả năng cạnh tranh của doanh nghiệp. Các doanh nghiệp ứng dụng công nghệ số, tự động hóa, tối ưu chuỗi giá trị sẽ nâng cao năng suất, giảm chi phí, gia tăng giá trị sản xuất và xuất khẩu.

Thời gian qua, một số doanh nghiệp trong lĩnh vực điện tử, chế tạo linh kiện đã đầu tư mạnh vào tự động hóa và AI, nhờ đó năng suất lao động tăng, chi phí giảm, chất lượng sản phẩm cải thiện và khả năng cạnh tranh quốc tế nâng cao. Ngược lại, các doanh nghiệp truyền thống nếu không cải thiện năng suất sẽ khó trụ vững và có nguy cơ bị loại khỏi chuỗi cung ứng toàn cầu.

Năng suất và kinh tế tuần hoàn – chìa khóa sống còn của doanh nghiệp.

Bên cạnh năng suất, kinh tế tuần hoàn (KTTH) là trụ cột quan trọng của mô hình tăng trưởng mới. KTTH hướng tới giảm khai thác tài nguyên, tận dụng phụ phẩm và giảm phát thải. 

Theo GS. TS Lê Văn Lợi - Chủ tịch Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam, kinh tế tuần hoàn không chỉ là xu hướng, mà là kiến trúc phát triển mới trong thời kỳ chuyển đổi kép – số và xanh. Đây là con đường giúp Việt Nam giảm phụ thuộc tài nguyên, cắt giảm phát thải, nâng cao hiệu suất năng lượng và mở ra các chuỗi giá trị bền vững.

Theo ông Lợi, Quyết định 222/QĐ-TTg ngày 23/01/2025 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Kế hoạch hành động quốc gia về kinh tế tuần hoàn đến năm 2035 đã cụ thể hóa các mục tiêu trong Luật Bảo vệ môi trường 2020, Chiến lược tăng trưởng xanh và Chiến lược quốc gia về biến đổi khí hậu. “Đây không chỉ là chính sách mà là lộ trình phát triển quốc gia. Kinh tế tuần hoàn phải được nhìn nhận như một hệ sinh thái - nơi Nhà nước định hướng, doanh nghiệp hành động và tri thức khoa học làm nền tảng” - GS. TS Lê Văn Lợi nhấn mạnh.

Bàn về giải pháp phát triển KTTH, PGS. TS. Bùi Quang Tuấn, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Kinh tế Việt Nam, nguyên Viện trưởng Viện Kinh tế Việt Nam cho rằng, bên cạnh việc tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý và giảm rào cản pháp lý, hài hoà tiêu chuẩn liên quan đến sản phẩm có nguồn gốc từ KTTH, cần đột phá ở khâu thực thi kế hoạch hành động quốc gia về KTTH và kế hoạch hành động quốc gia về tăng trưởng xanh;

Phát triển kết cấu hạ tầng thu gom, phân loại và tái chế rác thải, kết cấu hạ tầng số, nền tảng số, ứng dụng số (AI, blockchain…); Phát triển hệ sinh thái (xanh, số, ĐMST…) cùng với liên kết chủ thể trong hệ sinh thái, đảm bảo các điều kiện của hệ sinh thái trong đó có nhà đầu tư nước ngoài.

"Đặc biệt cần có thể chế, chính sách thí điểm (sandbox); Khuyến khích mạnh mẽ đầu tư cho khoa học công nghệ và nghiên cứu, phát triển (R&D) ở doanh nghiệp; Chia sẻ cơ sở dữ liệu và tài nguyên số, ứng dụng số trong quản trị, điều hành quá trình xanh hoá, tăng cường truyền thông", ông nói.

Ở góc độ doanh nghiệp, cần nâng cao nhận thức, chuẩn bị cho sự chuyển đổi (nghiên cứu qui định, tham vấn, đầu tư, kết nối); Tạo lập nền tảng văn hoá chuyển đổi kép, văn hóa KTTH, văn hoá sống xanh…

Thực tế thời gian qua, một số doanh nghiệp tiên phong đã áp dụng KTTH như sản xuất bao bì thân thiện môi trường, tái chế nhựa, xử lý phụ phẩm thực phẩm để tạo thức ăn chăn nuôi. Những giải pháp này giúp giảm chi phí, nâng cao giá trị sản phẩm, tạo uy tín thương hiệu và mở cơ hội xuất khẩu. Đây sẽ là những tiền đề tốt để nhân rộng trong nền kinh tế.

Thanh Hiền