Ô nhiễm không khí - 'sát thủ vô hình’ hủy hoại sức khỏe và môi trường

Ô nhiễm không khí tại các đô thị lớn ở Việt Nam đang bước vào giai đoạn báo động đỏ. Từ bụi mịn PM2.5 đến ô nhiễm đen (carbon đen) phát sinh từ lốp xe, mỗi hạt bụi là một hiểm họa “vô hình” tấn công phổi, máu và sức khỏe cộng đồng. Không chỉ gây bệnh tật, ô nhiễm còn âm thầm bào mòn tuổi thọ, làm tổn hại hệ sinh thái và thách thức mọi nỗ lực phát triển bền vững.

Carbon đen – hiểm họa từ bánh xe đến bầu khí quyển

Một nguồn ô nhiễm ít được chú ý nhưng có tác động không nhỏ chính là carbon đen – các hạt siêu mịn sinh ra từ mài mòn lốp xe và hệ thống phanh. Chúng nhỏ hơn sợi tóc hàng trăm lần, dễ dàng xâm nhập vào đường hô hấp và máu, gây viêm, tổn thương tế bào, bệnh phổi tắc nghẽn, ung thư, tim mạch, thậm chí ảnh hưởng tới hệ thần kinh, miễn dịch.

Theo nghiên cứu quốc tế, lốp xe đóng góp 22 – 44% lượng carbon đen toàn cầu, với tổng phát thải khoảng 6 triệu tấn mỗi năm – nhiều hơn hàng nghìn lần so với khí thải từ ống xả. Tại Việt Nam, các bãi chứa lốp xe cũ còn là “quả bom nổ chậm”, tiềm ẩn nguy cơ cháy lớn, phát thải khí độc như Dioxin, Furan.

Giải pháp được các chuyên gia khuyến nghị là áp dụng Trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR), buộc các doanh nghiệp sản xuất và phân phối lốp như Bridgestone, Michelin, DRC phải thu hồi, tái chế sản phẩm sau sử dụng. Đồng thời, Nhà nước cần quy hoạch khu xử lý lốp tập trung, hỗ trợ công nghệ tái chế hiện đại như sản xuất nhựa đường cao su hay gạch cao su – vừa an toàn vừa tạo đầu ra bền vững.

Bụi mịn PM2.5 – sát thủ âm thầm

Song song với ô nhiễm đen, bụi mịn PM2.5 đang là nguyên nhân gây ra hàng chục nghìn ca tử vong mỗi năm. WHO thống kê, riêng năm 2016 Việt Nam có hơn 60.000 ca tử vong liên quan đến ô nhiễm không khí; trên toàn cầu con số này khoảng 7 triệu, vượt xa số tử vong do tai nạn giao thông hay dịch COVID-19.

PM2.5 xuất phát từ nhiều nguồn: giao thông, xây dựng, sản xuất công nghiệp, đốt rác sinh hoạt… Các đô thị lớn như Hà Nội, TP.HCM thường xuyên ghi nhận nồng độ PM2.5 vượt xa quy chuẩn quốc gia và khuyến nghị của WHO. Mối nguy hiểm của loại bụi này là khả năng “tàng hình”, len lỏi vào từng tế bào phổi và mạch máu, gây ra hàng loạt bệnh mạn tính, rút ngắn tuổi thọ và làm giảm chất lượng cuộc sống.

Chất lượng không khí tại các đô thị lớn như Hà Nội và TP.HCM thường xuyên ở mức kém, gây ảnh hưởng đến sức khỏe.

Bài toán nan giải

Một trong những rào cản lớn nhất hiện nay là chưa xác định rõ nguồn ô nhiễm và tỷ trọng đóng góp của từng nguồn. Luật Bảo vệ môi trường 2020 yêu cầu các cơ sở có phát thải CO2 từ 2.000 tấn/năm trở lên phải giám sát liên tục, nhưng thực tế nhiều nơi vẫn thiếu hệ thống quan trắc thời gian thực, chỉ phản hồi khi có thanh tra.

Các chuyên gia khẳng định, muốn xử lý hiệu quả cần xây dựng biểu đồ phát thải chi tiết cho từng lĩnh vực – từ giao thông, xây dựng, công nghiệp, tới sinh hoạt và dựa vào đó lập các kịch bản giảm phát thải. Năng lượng hiện chiếm gần 70% tổng phát thải, nên cần ưu tiên chuyển đổi sang năng lượng tái tạo, đồng thời áp dụng các biện pháp hấp thụ như trồng rừng. Ngoài ra, việc minh bạch dữ liệu, công khai thông tin quan trắc và chuyển từ “quản lý” sang “quản trị” môi trường đặt người dân làm trung tâm sẽ giúp huy động sức mạnh cộng đồng trong cuộc chiến chống ô nhiễm.

Giải pháp khẩn cấp cho cộng đồng và chính quyền

Ở cấp cá nhân, người dân nên đeo khẩu trang đạt chuẩn khi ra đường, vệ sinh mũi – họng – mắt bằng nước muối sinh lý, hạn chế dùng bếp than/củi, đặc biệt chú ý bảo vệ người già, trẻ nhỏ, người mắc bệnh hô hấp hoặc tim mạch.

Ở cấp cộng đồng và hệ thống, cần: Phát triển giao thông xanh, khuyến khích xe điện và phương tiện công cộng. Thắt chặt tiêu chuẩn khí thải, giám sát nghiêm ngặt các nguồn phát thải lớn. Hỗ trợ công nghệ tái chế và xử lý chất thải hiện đại. Xây dựng mục tiêu giảm phát thải rõ ràng: đạt đỉnh trước năm 2035, trung hòa carbon vào 2050.

Ô nhiễm không khí không còn là câu chuyện xa vời mà đã len lỏi vào từng hơi thở của chúng ta. Mỗi ngày chậm trễ là thêm hàng nghìn người đối mặt nguy cơ bệnh tật, thêm môi trường bị tổn thương sâu sắc. Đã đến lúc cần chiến lược tổng lực, từ chính sách, công nghệ, đến hành động cộng đồng để giành lại bầu trời trong lành cho hôm nay và mai sau.

 Thanh Hiền (t/h)