Hiện trạng và thách thức trong truy xuất và quản lý nguồn gốc hàng hóa tại Việt Nam

Đại tá Phạm Minh Tiến, Phó Giám đốc Trung tâm Dữ liệu quốc gia - Bộ Công an, cho biết chỉ trong 5 tháng đầu năm, các lực lượng chức năng đã phát hiện và xử lý hơn 40.000 vụ vi phạm liên quan đến buôn lậu, hàng giả, hàng kém chất lượng, với tổng số tiền xử phạt lên đến 6.500 tỷ đồng. Trong đó hàng giả trong lĩnh vực thực phẩm và dược phẩm là vấn đề nổi bật, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và tính mạng người dân.

Theo Đại tá Phạm Minh Tiến, công tác truy xuất nguồn gốc hiện còn nhiều bất cập, như việc thiếu thống nhất về mã định danh, dữ liệu bị phân tán giữa các bộ ngành, và quy trình truy xuất còn mang tính hình thức, chưa phản ánh rõ chuỗi cung ứng từ nguyên liệu, sản xuất đến tiêu dùng.

Ngoài ra, kiểm soát hàng hóa trên các sàn thương mại điện tử còn kém hiệu quả, người tiêu dùng thiếu công cụ xác thực, và việc xử lý của cơ quan chức năng còn thủ công, bị động. Một vấn đề nữa là doanh nghiệp chưa có nghĩa vụ bắt buộc phải tham gia hệ thống truy xuất. Việc thiếu liên kết giữa truy xuất nguồn gốc và kiểm tra chất lượng hàng hóa, cùng với việc thiếu cơ sở dữ liệu tập trung, là một nguyên nhân gây cản trở lớn.

Việc sản xuất ở nhiều nơi còn manh mún, nhỏ lẻ còn gây khó khăn nhất định khi áp dụng công nghệ hiện đại; tình trạng thiếu nhân lực khiến công tác kiểm tra thông tin, dữ liệu đầu vào cập nhật trên hệ thống truy xuất nguồn gốc nông sản chỉ dừng lại ở công đoạn hậu kiểm; thói quen sản xuất, canh tác, chăn nuôi theo đặc thù vùng miền, không có quy trình rõ ràng, khó áp dụng truy xuất nguồn gốc...

Việc chứng minh được nguồn gốc và chất lượng sản phẩm qua hệ thống truy xuất sẽ tạo niềm tin bảo vệ người tiêu dùng và các doanh nghiệp. Ảnh minh họa

Ông Bùi Bá Chính, Quyền Giám đốc Trung tâm Mã số, mã vạch quốc gia - Ủy ban Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng Quốc gia cho biết, Việt Nam đã phát triển nhiều nền tảng phục vụ truy xuất nguồn gốc, trong đó Cổng thông tin truy xuất nguồn gốc sản phẩm hàng hóa quốc gia đã đi vào hoạt động từ tháng 10/2024. Bên cạnh đó, từ năm 1995, Việt Nam đã tham gia hệ thống GS1 - Hệ thống định danh toàn cầu cho sản phẩm và chuỗi cung ứng, đồng thời ban hành 35 Tiêu chuẩn Việt Nam (TCVN) liên quan đến truy xuất nguồn gốc, đáng chú ý là TCVN 13274:2020, hướng dẫn về định dạng mã sử dụng trong truy vết hàng hóa. Tuy nhiên, ông Chính lưu ý, thách thức lớn hiện nay là việc truy xuất toàn bộ chuỗi sản phẩm.

Lấy ví dụ một chai nước sản xuất trong nước được bày bán tại siêu thị, ông Chính cho rằng, người tiêu dùng có thể biết sản phẩm đến từ Việt Nam thông qua mã vạch 893, nhưng thông tin cụ thể về nguồn gốc chai nhựa hay nguồn nước lại không được thể hiện.

Theo ông Chính trong Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa vừa được Quốc hội thông qua hồi tháng 6 công nhận việc sử dụng mã định danh để quản lý theo chuỗi, chấp nhận nhãn điện tử tương đương với nhãn vật lý, và đưa ra khái niệm “Hộ chiếu sản phẩm” – công cụ quan trọng để sản phẩm Việt Nam hội nhập sâu hơn với thị trường quốc tế.

"Để triển khai truy xuất toàn chuỗi hiệu quả, cần chia sẻ và kết nối dữ liệu giữa các bộ ngành, địa phương, đồng thời cần xây dựng một nền tảng quốc gia xác thực định danh sản phẩm, có khả năng liên thông với các công cụ định danh cá nhân và tổ chức như VNeID", ông Chính cho biết thêm.

Ông Hoàng Tuấn Anh, Giám đốc Công nghệ của ECO Pharma cho hay, công ty đã đưa ra nhiều giải pháp như mã QR để truy xuất sản phẩm. Tuy nhiên, hàng giả như ma trận có nhiều phương án đối phó nên buộc công ty phải đưa ra nhiều biện pháp. Tuy nhiên, những giải pháp này do doanh nghiệp mày mò tìm ra bảo vệ khách hàng chứ chưa được cơ quan nhà nước bảo tín. Bên cạnh đó, doanh nghiệp phải đầu tư nhiều nền tảng để giúp khách hàng truy xuất nguồn gốc và tốn chi phí vận hành.

Bên cạnh đó, doanh nghiệp chưa liên thông được dữ liệu với nhau và kết nối với dữ liệu quốc gia. Vì vậy, ông Hoàng Tuấn Anh đề xuất cần xác thực ở cấp quốc gia và khách hàng có thể xác thực từ điểm bán sản phẩm.

Liên quan tới vấn đề này, ông Nguyễn Huy, Trưởng ban Công nghệ - Hiệp hội Dữ liệu quốc gia (NDA), cho biết hiện nhiều doanh nghiệp đã có các giải pháp xác thực sản phẩm, nhưng đa phần mới kết nối nội bộ, phục vụ người dùng riêng. Một giải pháp hoàn chỉnh phải đảm bảo triển khai đồng bộ trên toàn quốc, có khả năng xác thực an toàn, hoạt động theo thời gian thực và có thể liên thông quốc tế.

Hiện nay NDA đã phát triển Nền tảng định danh, xác thực và truy xuất nguồn gốc hàng hóa quốc gia, đặt tại Trung tâm Dữ liệu quốc gia. Mỗi sản phẩm sẽ được cấp một mã định danh duy nhất, ứng dụng công nghệ blockchain từ nền tảng NDAChain, giúp quy trình xác thực minh bạch, tự động, dữ liệu được ghi lại và không thể sửa đổi.

Hệ thống dự kiến được triển khai thử nghiệm từ quý III/2025, với các bước thí điểm tại một số địa phương và nhóm ngành vào cuối năm, đồng thời tiến hành hoàn thiện pháp lý liên quan đến định danh sản phẩm.

Đại tá Phạm Minh Tiến đánh giá cao hướng đi này, cho rằng việc phát triển một nền tảng truy xuất hiện đại, ứng dụng các công nghệ tiên tiến như blockchain là: “Giải pháp quan trọng giúp tăng hiệu quả quản lý, đảm bảo minh bạch thị trường và nâng cao năng lực kiểm soát chuỗi cung ứng.”

Ông nhấn mạnh, khi Việt Nam mở rộng thương mại quốc tế, việc chứng minh được nguồn gốc và chất lượng sản phẩm qua hệ thống truy xuất sẽ tạo niềm tin với đối tác nước ngoài, đồng thời tăng cường bảo vệ người tiêu dùng và các doanh nghiệp làm ăn chân chính trong nước.

 An Dương (T/h)