Luật Công nghiệp Công nghệ số: Phá vỡ 'rào cản', đón nhân lực chất lượng cao vào khu vực công

Nghịch lý "khát nhân lực chất lượng cao" và rào cản thể chế

Cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đang định hình lại mọi mặt của đời sống xã hội, đặt ra yêu cầu bức thiết về chuyển đổi số toàn diện. Trong cuộc đua này, cơ quan nhà nước, với vai trò kiến tạo và dẫn dắt, lại đang đối mặt với một nghịch lý lớn: "khát" nhân lực chất lượng cao về công nghệ số.

Trong nhiều năm, khu vực công gặp khó khăn trong việc tuyển dụng và giữ chân các chuyên gia công nghệ số giỏi. Vấn đề nằm ngay trong những quy trình đã trở nên cứng nhắc, không còn phù hợp với tính chất năng động và tốc độ của ngành công nghệ số.

Theo các chiến lược quốc gia, Việt Nam cần hàng trăm nghìn nhân lực công nghệ số chất lượng cao để thực hiện mục tiêu chuyển đổi số. Riêng khu vực công, từ cấp trung ương đến địa phương, cần một đội ngũ "tinh nhuệ" để vận hành các Cơ sở dữ liệu quốc gia, Trung tâm điều hành thông minh (IOC), và đảm bảo an toàn, an ninh mạng cho các hệ thống trọng yếu. Nhu cầu này là vô cùng lớn và cấp bách.

Trong khi đó, quy trình tuyển dụng công chức, viên chức truyền thống (thông qua thi tuyển, xét tuyển) với các yêu cầu về văn bằng, chứng chỉ hành chính và các vòng thi kéo dài, đã vô tình dựng lên rào cản với các chuyên gia công nghệ số. Năng lực thực chiến, kinh nghiệm dự án và tư duy sáng tạo của họ khó có thể được đánh giá chính xác qua các bài thi lý thuyết.

Cùng với đó, môi trường làm việc hành chính, vốn đề cao tính quy trình và thâm niên công tác, là một trở ngại lớn. Các chuyên gia hàng đầu, vốn quen với văn hóa làm việc linh hoạt, dựa trên hiệu quả (KPIs) và tốc độ của doanh nghiệp, cảm thấy khó hòa nhập. Hơn nữa, lộ trình bổ nhiệm dựa trên thâm niên khiến họ, dù có năng lực vượt trội, cũng khó có thể được trao vị trí lãnh đạo tương xứng trong thời gian ngắn.

Hệ quả là các cơ quan nhà nước thiếu vắng các "kiến trúc sư trưởng" nội tại, dẫn đến việc phụ thuộc lớn vào các đơn vị tư vấn, nhà thầu bên ngoài trong các dự án chuyển đổi số, ảnh hưởng đến tính chủ động và hiệu quả triển khai lâu dài.

Hiện các cơ quan nhà nước, với vai trò kiến tạo và dẫn dắt, lại đang đối mặt với một nghịch lý lớn: "khát" nhân lực chất lượng cao về công nghệ số.

Những "cú đấm thép" phá vỡ rào cản từ Điều 19

Điều 19 của Luật Công nghiệp Công nghệ số ("Thu hút nguồn nhân lực công nghiệp công nghệ số chất lượng cao") đã tạo ra một hành lang pháp lý đặc thù, một "luồng xanh" chưa từng có tiền lệ để đưa chuyên gia vào bộ máy khu vực công.

Điểm đột phá đầu tiên, đó là "xé rào" tuyển dụng- miễn thi tuyển, xét tuyển. Luật cho phép các cơ quan nhà nước tiếp nhận vào làm công chức, viên chức mà không cần thông qua thi tuyển, xét tuyển đối với các nhân lực đáp ứng "tiêu chí nhân lực công nghệ số chất lượng cao" (do Chính phủ quy định).

Đây là sự thay đổi nền tảng, phá vỡ tư duy "vào biên chế phải thi". Nó thừa nhận rằng, năng lực của một chuyên gia công nghệ số được chứng minh qua sản phẩm, dự án và kinh nghiệm thực chiến, chứ không phải qua một kỳ thi hành chính công. Cơ chế này trao quyền chủ động cho lãnh đạo các cơ quan nhà nước, cho phép họ "chọn mặt gửi vàng", trực tiếp "headhunt" (săn đầu người) các chuyên gia mà họ thực sự cần, với quy trình nhanh gọn và hiệu quả.

Điểm đột phá thứ hai là bổ nhiệm "thần tốc"- trao vị thế xứng tầm năng lực. Luật quy định các nhân lực chất lượng cao này "được xem xét bổ nhiệm chức vụ lãnh đạo quản lý mà không cần đáp ứng điều kiện về thời gian công tác, quy hoạch".

Đây là đòn bẩy giải quyết bài toán "sân chơi" và "vị thế". Một trong những lý do chuyên gia ngại vào nhà nước là "đường lên" quá chậm, bị bó buộc bởi các nấc thang thâm niên. Quy định này cho phép một chuyên gia trẻ tuổi, dù mới vào nhà nước, có thể được bổ nhiệm làm Giám đốc một Trung tâm dữ liệu hoặc Trưởng phòng Chuyển đổi số nếu họ chứng minh được năng lực vượt trội. Điều này trao cho họ thẩm quyền ra quyết định, tạo động lực cống hiến và cho phép họ triển khai các ý tưởng cải cách.

Điểm đột phá thứ ba là cơ chế "Cửa quay" linh hoạt (Revolving Door). Điều 19 mở ra cơ chế linh hoạt cho cả hai chiều: nhân lực chất lượng cao từ doanh nghiệp được "tiếp nhận có thời hạn" vào làm việc tại cơ quan nhà nước, và công chức, viên chức cũng có thể chuyển sang khu vực tư rồi quay lại mà vẫn được bảo lưu các quyền lợi.

Đây là một tư duy quản trị nhân sự cực kỳ hiện đại. Nó tạo ra sự luân chuyển, trao đổi kinh nghiệm thực tiễn quý báu giữa công và tư. Nhà nước có thể "vay mượn" các CEO, CTO hàng đầu từ doanh nghiệp để lãnh đạo các dự án trọng điểm trong 1-2 năm. Ngược lại, cán bộ nhà nước cũng được khuyến khích ra "biển lớn" để học hỏi kinh nghiệm thị trường, tư duy đổi mới rồi quay về phục vụ, thay vì "ngồi yên" trong vùng an toàn.

Mặt khác, những đột phá này sẽ thay đổi bộ mặt nhân sự tại địa phương, nơi trực tiếp triển khai chuyển đổi số.

Tại cấp tỉnh/thành phố đang vận hành các hệ thống phức tạp như Trung tâm IOC, triển khai Đô thị thông minh, Y tế, Giáo dục thông minh. Giờ đây, Chủ tịch UBND tỉnh, Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ đã có "vũ khí pháp lý". Họ có thể trực tiếp mời một chuyên gia hàng đầu về AI (trí tuệ nhân tạo) hay Big Data (Dữ liệu lớn) đang làm việc cho một tập đoàn công nghệ số về làm Phó Giám đốc Sở Khoa học và Công nghệ chuyên trách về chuyển đổi số hoặc Giám đốc Trung tâm IOC tỉnh mà không cần người đó phải thi công chức hay đợi quy hoạch 5 năm. Họ mang đến năng lực lãnh đạo, tầm nhìn kỹ thuật và khả năng tổ chức triển khai dự án theo chuẩn mực quốc tế.

Tại cấp phường/xã- là nơi trực tiếp vận hành các hệ thống "Một cửa điện tử", quản lý cơ sở dữ liệu đất đai, hộ tịch. Nhu cầu ở đây là các kỹ sư quản trị mạng, quản trị cơ sở dữ liệu, an toàn thông tin giỏi. Chủ tịch UBND phường/xã có thể dùng cơ chế "miễn thi tuyển" để thu hút các sinh viên công nghệ số xuất sắc vừa tốt nghiệp, hoặc kêu gọi những người con của địa phương đang làm chuyên gia công nghệ số giỏi ở các thành phố lớn quay về quê hương cống hiến, với cam kết bổ nhiệm ngay làm Trưởng phòng công nghệ thông tin (hoặc tương đương). Điều này đảm bảo các hệ thống ở cơ sở có chuyên gia "thực chiến" vận hành, thay vì chỉ trông chờ hỗ trợ từ cấp tỉnh.

Điều 19 của Luật Công nghiệp Công nghệ số đã tạo ra một hành lang pháp lý đặc thù, một "luồng xanh" chưa từng có tiền lệ để đưa chuyên gia vào bộ máy khu vực công.

Kỳ vọng và những thách thức

Luật Công nghiệp Công nghệ số được kỳ vọng sẽ nâng cao chất lượng tham mưu. Lần đầu tiên, các lãnh đạo cấp bộ, cấp tỉnh sẽ có những chuyên gia công nghệ số "ngồi bên cạnh", tham mưu chính sách dựa trên dữ liệu và công nghệ, thay vì chỉ dựa trên báo cáo giấy.

Nhà nước sẽ dần hình thành một đội ngũ "lính tinh nhuệ" công nghệ số của riêng mình, có khả năng tự thẩm định, vận hành, bảo trì và phát triển các nền tảng lõi, giảm sự phụ thuộc vào nhà thầu.

Bên cạnh đó, sự xuất hiện của các nhân lực chất lượng cao "ngoại đạo" với phong cách làm việc của khu vực tư (linh hoạt, ra quyết định nhanh, dựa trên hiệu quả) sẽ tạo ra một cú hích tích cực, buộc môi trường công phải tự thay đổi để trở nên năng động và hiệu quả hơn.

Tuy nhiên, mặc dù Luật đã "mở cửa", nhưng để nhân lực chất lượng cao bước vào khu vực công và ở lại, còn cần giải quyết nhiều vấn đề.

Đầu tiên là phải có quy định về "Tiêu chí nhân lực công nghệ số chất lượng cao". Chính phủ cần sớm ban hành Nghị định quy định chi tiết, rõ ràng, minh bạch. Tiêu chí phải đủ cao để chọn đúng nhân lực chất lượng cao, nhưng cũng phải đủ thực tế để không "đánh đố", tránh tình trạng "cửa mở nhưng then cài".

Một vấn đề quan trọng là hòa nhập văn hóa. Đây là thách thức lớn nhất. Môi trường công vụ có chấp nhận một "lãnh đạo 30 tuổi" không qua quy hoạch? Chuyên gia tư nhân có đủ kiên nhẫn để thích nghi với quy trình hành chính, họp hành và hệ thống báo cáo của nhà nước? Đây là xung đột về văn hóa cần thời gian và sự quyết tâm rất lớn của người đứng đầu để dung hòa, tạo ra một môi trường làm việc thực sự tôn trọng và trao quyền. 

 Lê Kim Liên