Thực trạng quản lý và kiểm soát tiêu chuẩn chất lượng dầu thực vật tại Việt Nam

Gian lận thương mại và lỗ hổng trong kiểm soát chất lượng

Ngành sản xuất và tiêu thụ dầu thực vật tại Việt Nam có quy mô lớn, đáp ứng hơn 90% nhu cầu tiêu dùng trong nước. Tuy nhiên, trong những năm gần đây, tình trạng gian lận thương mại trong lĩnh vực này diễn biến phức tạp.

Theo thống kê của Cục Quản lý và Phát triển thị trường trong nước, chỉ tính riêng giai đoạn 2021–2024, lực lượng đã xử lý hơn 120 vụ việc liên quan đến sản xuất, kinh doanh dầu ăn giả hoặc không rõ nguồn gốc, tịch thu gần 200.000 lít sản phẩm. Dù vậy, các vụ vi phạm vẫn tái diễn, cho thấy mức độ răn đe còn hạn chế.

Đặc biệt, vụ việc phát hiện đường dây sản xuất và buôn bán dầu ăn giả quy mô lớn tại tỉnh Hưng Yên vào tháng 6/2025 đã làm dấy lên lo ngại về an toàn thực phẩm và hiệu quả quản lý chất lượng. Cụ thể, lực lượng chức năng đã điều tra phát hiện các cơ sở dùng dầu nhập về dành cho thức ăn chăn nuôi (animal-feed oil) không đạt tiêu chuẩn thực phẩm được chế biến, đóng nhãn thành sản phẩm dầu ăn tiêu dùng và phân phối ra nhiều tỉnh, thành trên toàn quốc. Một loạt nhãn hiệu bị liên quan gồm một số thương hiệu ít được biết đến trên thị trường như CHICA, TAMIN GOLD, GOLDMAX, GOOD, MEGAFOOD, cùng các sản phẩm mang tên khác bị cho là đã được sản xuất hoặc tái đóng gói tại cơ sở bị kiểm tra ở Hưng Yên.

Sự việc gây chấn động không chỉ bởi quy mô mà còn vì mức độ tinh vi: sản phẩm được đóng gói chuyên nghiệp, có tem nhãn, mã công bố tiêu chuẩn, khiến người tiêu dùng khó phân biệt hàng thật – giả. Chính vì vậy, Bộ Y tế (Cục An toàn thực phẩm) đã phát đi cảnh báo khẩn về một số loại dầu thực vật bị xác định là hàng giả, kém chất lượng và yêu cầu người tiêu dùng cảnh giác.

 Một trong những sản phẩm dầu thực vật giả bày bán trên thị trường.

Theo PGS. TS Nguyễn Duy Thịnh, việc dùng dầu ăn dành cho chăn nuôi để nấu ăn cho người là không thể chấp nhận được. Dầu dùng cho chăn nuôi thường rẻ tiền, không qua tinh chế, có thể chứa nhiều tạp chất, kim loại nặng hoặc đã bị biến tính, nghĩa là chỉ cần ép lạc, đậu tương thành dầu nhằm tiết kiệm thời gian, chi phí. Còn dầu ăn cho người sử dụng không chỉ được làm sạch mà còn phải loại bỏ các chất độc hại, tạp chất, mùi hôi.

Dầu thô thường đưa vào cám cho lợn ăn, bò ăn nhằm hoàn chỉnh nhu cầu dinh dưỡng, vỗ béo cho vật nuôi. Do vậy, dầu này tuyệt đối không dùng cho người, bởi các chất độc này tích tụ dần trong cơ thể, có thể gây tổn thương gan, thận, rối loạn chuyển hoá, thậm chí ung thư.

Các chuyên gia khuyến cáo, khi chọn lựa dầu ăn, người tiêu dùng cần lưu ý về màu sắc cũng như mùi vị loại dầu đó; nên mua dầu ăn của những thương hiệu uy tín, có chứng nhận an toàn thực phẩm. Tuy nhiên, việc đảm bảo an toàn không thể chỉ dựa vào ý thức người tiêu dùng, mà phải bắt đầu từ khâu quản lý nguyên liệu, sản xuất và giám sát thị trường của cơ quan chức năng.

Khoảng trống trong hệ thống tiêu chuẩn và quy chuẩn kỹ thuật

Hiện Việt Nam đang áp dụng một số tiêu chuẩn quốc gia (TCVN) và quy chuẩn kỹ thuật (QCVN) trong quản lý dầu thực vật, tiêu biểu như TCVN 7597:2007 – yêu cầu kỹ thuật đối với dầu ăn tinh luyện; TCVN 3743:2018 – phương pháp xác định chỉ số peroxit; TCVN 3707:2018 – các chỉ tiêu hóa lý và vi sinh vật. Việc ghi nhãn hàng hóa tuân thủ Nghị định 43/2017/NĐ-CP và Thông tư 05/2019/TT-BKHCN, yêu cầu thể hiện rõ tên sản phẩm, thành phần, hạn sử dụng và nguồn gốc.

Tuy nhiên, hệ thống tiêu chuẩn hiện vẫn bộc lộ hạn chế. Các tiêu chuẩn TCVN chủ yếu tập trung vào kiểm soát chất lượng đầu ra mà chưa có quy định riêng cho phân biệt dầu thực phẩm, dầu công nghiệp và dầu dùng trong thức ăn chăn nuôi. Ngay trong TCVN 7597:2018 – Dầu thực vật, phần quy định về phụ gia, giới hạn chất nhiễm bẩn và yêu cầu vệ sinh tuy có nêu nhưng chưa tách bạch rõ giữa dầu tinh luyện, dầu thô và dầu tái chế.

Sự thiếu rõ ràng này khiến việc kiểm soát trở nên lúng túng: nhiều doanh nghiệp lợi dụng kẽ hở để khai báo hoặc công bố sản phẩm dưới danh nghĩa “dầu thực vật tổng hợp” hoặc “dầu thực phẩm pha trộn”, qua đó né tránh các yêu cầu nghiêm ngặt về kiểm nghiệm. Ngoài ra, năng lực thẩm định hồ sơ công bố sản phẩm của một số cơ quan quản lý cấp tỉnh còn hạn chế, dẫn đến việc cấp phép cho sản phẩm chưa được đánh giá đầy đủ.

Ông Nguyễn Việt Tấn, Phó Cục trưởng Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công 

Hiện Việt Nam vẫn chưa ban hành QCVN chuyên biệt cho dầu thực vật tinh luyện, khiến cơ quan quản lý khó có căn cứ xử lý vi phạm. Trong thời gian này, Bộ Công Thương đang lấy ý kiến cho dự thảo Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về dầu thực vật tinh luyện. Theo ông Nguyễn Việt Tấn, Phó Cục trưởng Cục Đổi mới sáng tạo, Chuyển đổi xanh và Khuyến công, việc ban hành quy chuẩn này là yêu cầu cấp thiết nhằm “đảm bảo an toàn sức khỏe cộng đồng, nâng cao chất lượng sản phẩm, tạo sự minh bạch trong sản xuất kinh doanh và hài hòa với quy định quốc tế”.

Hoàn thiện khung pháp lý và thúc đẩy minh bạch thị trường

Vụ việc tại Hưng Yên cho thấy ngoài khía cạnh kỹ thuật, yếu tố thực thi pháp luật và phối hợp liên ngành mới là điểm yếu cốt lõi. Bà Phạm Khánh Phong Lan, Giám đốc Sở An toàn thực phẩm TP.HCM, cho rằng phòng chống thực phẩm giả là “cuộc chiến của toàn xã hội”. Nhà nước cần trao đủ thực quyền cho lực lượng thanh tra, quản lý thị trường, đồng thời áp dụng cơ chế kiểm tra đột xuất dựa trên phân tích nguy cơ và phản ánh từ người dân, báo chí.

Về phía doanh nghiệp, lợi nhuận không thể đặt trên sức khỏe người dân. Việc nâng cao đạo đức kinh doanh, áp dụng tiêu chuẩn ISO 22000, HACCP hay hệ thống quản lý chất lượng tiên tiến sẽ giúp doanh nghiệp tăng năng lực cạnh tranh và tạo lòng tin với người tiêu dùng. Các hiệp hội ngành hàng như Hiệp hội Dầu thực vật Việt Nam (VFA) cũng cần phát huy vai trò tự giám sát, hỗ trợ cập nhật tiêu chuẩn kỹ thuật và phổ biến quy định pháp luật cho hội viên.

Người tiêu dùng với vai trò là đối tượng cuối cùng trong chuỗi giá trị, cần được nâng cao nhận thức về an toàn thực phẩm. Việc ưu tiên sản phẩm có thương hiệu, nhãn mác rõ ràng, truy xuất được nguồn gốc không chỉ bảo vệ chính bản thân mà còn góp phần loại bỏ dần hàng giả, hàng kém chất lượng khỏi thị trường.

Ngoài ra, công tác truyền thông và phổ biến tiêu chuẩn cần được đổi mới theo hướng dễ hiểu, gần gũi hơn với công chúng. Các nền tảng số, mã QR hoặc cơ sở dữ liệu mở về sản phẩm đạt chứng nhận nên được xây dựng để người tiêu dùng có thể tra cứu nhanh.

Đã đến lúc ngành dầu thực vật Việt Nam cần tái cấu trúc hệ thống tiêu chuẩn và cơ chế quản lý. Việc ban hành quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về dầu tinh luyện, kết hợp với việc hiện đại hóa công tác kiểm nghiệm và tăng cường phối hợp giữa cơ quan chức năng, sẽ tạo nền tảng cho thị trường minh bạch, cạnh tranh lành mạnh.

Đồng thời, sự tham gia chủ động của doanh nghiệp, tổ chức xã hội và người tiêu dùng trong giám sát và phản hồi chính sách sẽ là động lực giúp Việt Nam từng bước tiệm cận các chuẩn mực quốc tế về an toàn thực phẩm. Khi hệ thống tiêu chuẩn trở nên rõ ràng, dữ liệu được công khai, trách nhiệm được chia sẻ, thị trường dầu ăn Việt Nam có thể phát triển theo hướng an toàn – minh bạch – bền vững, đóng góp tích cực cho sức khỏe cộng đồng và uy tín của hàng Việt Nam. 

Bảo Linh