Nhận diện động cơ và các thủ thuật thao túng báo cáo tài chính

Động cơ và thủ thuật thao túng báo cáo tài chính

Các thủ thuật nhằm thao túng BCTC tại doanh nghiệp bao gồm: Ghi nhận doanh thu ảo và trả trước, Ghi nhận sai tài sản và nợ, Phân bổ sai vốn và chi phí, Gian lận khoản tiền trên báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh, Gian lận luồng tiền trên báo cáo lưu chuyển tiền tệ.

Sử dụng chính sách vốn hoá

Việc sử dụng chính sách vốn hoá nhằm việc cắt giảm chi phí là việc rất nhiều công ty đã làm. Đó là khi những chi phí “không được vốn hoá” được đem vốn hoá. Khi một chi phí được vốn hoá, việc hạch toán giao dịch này sẽ được đưa vào báo cáo tình hình tài chính như một loại tài sản không phải là một loại chi phí trên bảng báo cáo kết quả hoạt động kinh doanh, điều này làm cho chi phí trong kỳ giảm xuống và lợi nhuận tăng lên.

Việc sử dụng chính sách vốn hoá còn làm thay đổi báo cáo lưu chuyển tiền tệ, khoản tiền được vốn hoá sẽ thuộc dòng tiền ra của hoạt động đầu tư không phải dòng tiền ra của hoạt động sản xuất kinh doanh. Điều này làm biến đổi những phân tích của người sử dụng. Vì lý do này, việc vốn hoá đem lại những lợi ích trong việc làm đẹp báo cáo tài chính.

Ghi nhận sai tài sản và nợ

Khoản phải thu (Accounts receivable) là phần quan trong khi phát hiện một doanh thu ảo. Ghi nhận không theo luật dẫn tới một khoản không thể thu trong tài khoản này. Tài khoản này sẽ phát triển hơn cả doanh thu và đương nhiên A/R sẽ nhiều hơn trung bình của ngành và các đối thủ cạnh tranh.

Nếu ghi nhận tài khoản phải thu thì một khoản dự phòng nợ xấu sẽ được trích lập. Khi mà có một phần hoặc cả tài khoản phải thu không thể thu được thì khoản này được tính như một chi phí và làm giảm lợi nhuận. Doanh nghiệp muốn làm tăng lợi nhuận có thể báo cáo giảm khoản dự phòng phải thu, nói cách khác báo cáo không chính xác giá trị ròng của khoản phải thu. Một thời gian sau khi những khoản thực sự không thể thu xuất hiện thì bắt buộc một khoản dự phòng phải thêm vào hoặc chi phí phải được ghi nhận.

Ghi nhận sai hàng tồn kho

Việc cố tình đếm nhầm hàng tồn kho cũng là một hành vi gian lận. Không ít trường hợp đã xảy ra nhưng những trường hợp này có thể dễ dàng phát hiện.

Ghi nhận sai nợ trả trước

Nợ trả trước là các khoản chi phí được ghi nhận nhưng chưa phải trả, điều này dẫn tới một khoản nợ được ghi nhận trên báo cáo tình hình tài chính bao gồm những khoản như: nghiên cứu chưa trả, bảo hiểm chưa trả hay tiện ích, mua chưa trả. Khi công ty có một khoản chi phí liên quan tới hoạt động kinh doanh được đánh giá nhỏ hơn dưới dạng phát sinh trước, khi đó lợi nhuận tương lai từ hoạt động kinh doanh sẽ được thúc đẩy. Khi một khoản chi phí khác được trả trước thì khoản nợ này sẽ tăng hoặc khoản nợ này được thanh toán thì báo cáo lợi nhuận sẽ giảm xuống.

Khoản phải trả bị định giá sai

Khác với phải trả trước, khoản phải trả phổ biến hơn. Đó là khoản mà sau khi mua hàng tồn kho công ty phải trả nhà cung cấp. Đánh giá sai khoản phải trả trực tiếp ảnh hưởng tới hàng có thể cung cấp được. Nói cách khác đánh giá dưới khoản phải trả dẫn tới đánh giá dưới giá vốn hàng bán, điều này làm tăng lợi nhuận của công ty.

Ảnh hưởng đến báo cáo tài chính

Có thể thấy, những ảnh hưởng của gian lận số liệu tác động rất lớn đến BCTC, cụ thể như:

Đối với báo cáo tình hình tài chính, tài sản bị thổi phồng, tài sản bị ghi nhận thấp hơn thực tế, các thủ thuật ghi nhận giá trị tài sản thấp hơn thực tế và nợ phải trả bị ghi nhận thấp.

Đối với báo cáo kết quả hoạt động, khi đánh giá BCTC của một công ty có lợi nhuận hoạt động lớn thì điều này có lợi cho quyết định đầu tư. Công ty có thể cố tình điều chỉnh lợi nhuận từ những giao dịch không thường xuyên trở thành lợi nhuận hoạt động. Những khoản lợi từ tái cấu trúc, bán tài sản hay phí đặc biệt có là những loại phổ biến trong lợi nhuận hoạt động nhưng những khoản lợi nhuận liên quan tới đầu tư thì không nằm trong khoản này. Những khoản từ kiện tụng, dành được, liên doanh liên kết cũng nằm trong lợi nhuận hoạt động, kể cả những khoản giảm tài sản khác.

Đối với báo cáo lưu chuyển, thực ra nhiều nhà đầu tư, nhất là những nhà đầu tư nghiệp dư thường không chú ý nhiều tới báo cáo lưu chuyển tiền tệ, nhưng khi phân tích một báo cáo tài chính thì báo cáo lưu chuyển tiền tệ rất quan trọng. Khi thực hiện hành vi gian lận như ghi nhận sai doanh thu, khoản phải trả, phả nộp thì báo lưu chuyển tiền tệ lộ ra những điểm yếu, từ đó có thể phát hiện được gian lận, thúc đẩy lợi nhuận ghi nhận doanh thu ảo hay ghi nhận sai giá trị hàng, thúc đẩy lợi nhuận gộp nhưng khó lòng thay đổi dòng tiền.

Hàm ý đối với các doanh nghiệp Việt Nam

Công ty niêm yết ở Việt Nam thực hiện thao túng báo cáo vì các mục tiêu như: Giảm nhẹ thu nhập, công ty muốn thể hiện lợi nhuận tăng trưởng ổn định hơn là dao động cao hoặc thấp.

Vì vậy, các công ty đã trích lập dự phòng nợ phải trả vào tài sản làm giảm lợi nhuận trong năm tốt; Một biến thể của việc làm mịn thu nhập là thao túng lợi nhuận để gắn với các dự báo; Giám đốc công ty có thể giữ một phương án thay thế tăng thu nhập để tránh những tin tức bất lợi; Duy trì hoặc tăng giá cổ phiếu bằng cách giảm mức đi vay rõ ràng, do đó làm cho công ty có vẻ ít rủi ro hơn bằng cách tạo ra xu hướng lợi nhuận tốt. Điều này giúp công ty huy động vốn từ các đợt phát hành cổ phiếu mới, chào bán cổ phiếu của chính họ trong các cuộc đấu thầu tiếp quản và chống lại sự tiếp quản của công ty khác.

Người quản lý có thể trì hoãn việc phát hành thông tin cho thị trường, do đó công bố thông tin cho thị trường, do đó nâng cao cơ hội để họ hưởng lợi từ kiến thức nội bộ nếu các giám đốc tham gia vào “giao dịch nội gián” trong công ty của họ.

Nhận định của nhiều chuyên gia cho rằng, thủ thuật thao túng BCTC là hoạt động bất hợp pháp, nó mở ra một cách mới để nhà quản trị đạt được mục tiêu lợi nhuận. Việc kết luận có lợi hay gây hại cho DN, phần lớn tùy thuộc vào lý do, động cơ, cách thức sử dụng, bản chất và sự kiểm soát hành vi của DN. Nó chỉ mang ý nghĩa tiêu cực khi động cơ của việc thực hiện là nhằm tạo ra thông tin sai lệch để đánh lừa những người quan tâm đến BCTC của DN.

Khi sử dụng với mục đích không tích cực, nó có thể là công cụ cho những kẻ tham nhũng hoặc che dấu hoạt động kinh doanh đang giảm sút của công ty, có thể kể đến một số hành vi như: Làm đẹp thu nhập; Giúp DN lách luật để giảm các khoản thuế phải nộp cho Nhà nước. Khi sử dụng với mục đích không tích cực, nó có thể là công cụ hữu hiệu thực hiện hành vi tham nhũng hoặc tạo bình phong che dấu hoạt động kinh doanh đang giảm sút của DN, từ đó gây tác hại không nhỏ cho Nhà nước, các nhà đầu tư và nền kinh tế.

ThS. Nguyễn Anh Thư