Rằm tháng Giêng và những tên gọi đặc biệt

Ngày rằm tháng Giêng, nhiều chùa diễn ra các lễ hội từ đồng bằng Bắc bộ cho tới Miền Tây Nam bộ. Tháng Giêng – dường như được coi là tháng mà ai cũng nghĩ tới chuyện đi chùa đầu năm, là tháng để mọi người chăm sóc đời sống tâm linh mình mong khởi sự cho một năm làm việc mới.

Đứng về khía cạnh văn hóa, rằm tháng Giêng là một lễ lớn theo tín ngưỡng Việt Nam. Là một nước thuần nông, tháng Giêng là tháng bắt đầu của những người nông dân chuẩn bị xuống đồng. Trước khi hạ điền, họ làm lễ để tỏ lòng nhớ ơn tổ tiên, để cầu cho mưa thuận gió hòa, mong một năm mùa màng bội thu.

Đêm rằm tháng giêng là đêm trăng tròn đầu tiên trong năm mới theo Âm lịch. Đêm hôm đó, trong dân gian TQ từ trước đến nay đều có tục treo hoa đăng, vì vậy Tết Nguyên Tiêu còn gọi là tết “Hoa Đăng”.

Trước đây nó còn được gọi là tết thượng nguyên (nay người dân Việt Nam vẫn giữ tên gọi này), đó là lấy theo tục xưa của Đạo giáo: rằm tháng Giêng gọi là “thượng nguyên”, rằm tháng bảy gọi là “trung nguyên”, rằm tháng mười gọi là “hạ nguyên”, hợp xưng “tam nguyên”.

Ngày rằm tháng Giêng mọi người thường treo đèn lồng

Thượng nguyên là ngày sinh của thiên quan, trung nguyên là ngày sinh của địa quan, hạ nguyên là ngày sinh của thủy quan, “thiên quan tứ phúc” là ý đó. Trong 12 cái rằm, rằm tháng Giêng mang nhiều ý nghĩa với nhiều tên gọi khác nhau như: Tết Nguyên tiêu, Nguyên tịch, Nguyên dạ , Thượng nguyên v.v…

Cách gọi này bắt nguồn từ sự giao lưu, tiếp nhận văn hóa Trung Hoa và có  sự kết hợp hài hòa với văn hóa bản địa. Với người Hoa, rằm tháng Giêng còn gọi là tết Nguyên Tiêu với lễ hội cúng Hoa Đăng. Trong những ngày này mọi người làm bánh trôi.

Còn theo Nho học thì xưa ngày này là Tết Trạng Nguyên. Nhân dịp trăng sáng đầu năm, nhà vua cho mở đại tiệc tại vườn thượng uyển, triệu các vị trạng nguyên đến dự hội, ngắm cảnh, xem hoa, làm thơ xướng họa, ca ngợi các vẻ đẹp thiên nhiên và ân đức nhà vua đã đem lại thái bình thịnh trị.

Từ đó về sau lễ hội  tết Nguyên Tiêu đã được lưu truyền rộng rãi trong dân. Cũng trong quá trình giao lưu tiếp biến văn hóa, Phật giáo đã du nhập vào Việt Nam vào những thế kỷ đầu công nguyên và truyền thống văn hóa này được tiếp nhận vào nước ta.

Ngày lễ này tiếng Pali còn được gọi là Māgha Pūjā với hai sự kiện trọng đại gắng liền với cuộc đời và công cuộc hoằng dương chánh pháp của đức Phật. Nhưng cũng có một số nơi biến ngày rằm tháng Giêng thành lễ mê tín, là ngày để cúng sao giải hạn đầu năm, để cầu duyên, cầu tài cầu lộc. 

Bích Phượng(T/h)